На Дняпры стаяла магутная палавень. Вышэй Сухадола вялікая рака разлілася на дванаццаць вёрст. Сонца гуляла ў ёй, і побач з гэтым магутным ззяннем мізэрнымі здаваліся бліскаўкі манастырскіх купалоў на тым беразе.
На ўзараных гародах зямля была чорная, ільсняная на адвалах, і сляпуча-белыя яблыні стаялі на чорным, як нявесты. Вось-вось павінен быў зацвісці бэз.
Залатымі падкрыллямі траплялі на вільчыках і ля шпакоўняў леташнія шпакі. Гэта была іх першая сапраўдная вясна.
І гарадок, і вёскі вакол, калі ўзлезці на вільчык высокага даху, бліжэй да шпакоў, здаваліся букетамі снежных кветак. І толькі спрактыкаванае вока бачыла шэры колер у гэтым белым разліве. Бо гэта была квецень.
Бруднавата-белая ад тычынак квецень яблыневых садоў.
На разліве, сярод магутных дубоў, што стаялі па пояс у вадзе, прыткнуліся адзін да аднаго некалькі чаўноў. На верхавіне аднаго з зялёных волатаў варушыўся маленькі адсюль чалавечак, галавасты Лявон Кахно.
Ягоныя старэйшыя браты – шыракатвары дабрадушны Пятрок, белы, аж сівы Іван, тонкі і спрытны, нібы ўюн, Цыпрук і буркатлівы целяпень Макар – сядзелі ў адным з чаўноў. Розныя і падобныя. З вялікімі вачыма. Вусны ружовыя, насы з лёгкай гарбінкай.
Другі човен – другія і людзі. На стырне сядзеў Цыпрук Лапата з Азярышча, галава вялікага роду з сыноў, дачок і здольнікаў[15]. Вялізны, як мядзведзь, пахмуры, вочкі маленькія, сонныя. Разглядаў вясло, нібы нічога цікавейшага не магло быць. У ягонай байдзе, між мокрых сецяў, рыбы і сцяблаў[16], на атрутна-зялёным ад вады сене сядзелі тры сыны – глядзелі на бацьку, каб ведаць, што рабіць.
Старэйшы, Юллян, трымаў на каленях – як бацька вясло – крамянёвую стрэльбу з гранчастым ствалом і цёмным пудовым прыкладам. Па прыкладзе віўся ўрэзаны ў драўніну і расплясканы малатком медны дрот. Для прыгажосці... Шыракакоснае аблічча Юлляна з вельмі шырокім, але прыгожым ротам і моцнымі сківіцамі было бледнае.
Перад ім сядзеў другі сын, Аўтух. Чысцюткая белая кашуля. На ёй – кажух без рукавоў, аўчынай наверх. Белыя доўгія валасы зблыталіся, падаюць касмылямі ледзь не да плячэй і прыкрываюць лоб. Ад гэтага за вярсту патыхала бязладнай павольнай сілай. Пукатыя, як бачулкі, грудзі, тоўстыя рукі. А твар худы, хоць і шыракакосны, і ўвесь у мускулах ля сківіц, рота і шчок.
У носе байды ляжаў, успёршыся локцямі на вільготнае сцябла, малодшы з прысутных Лапатаў – Янук. Валасы таксама зблытаныя, рот таксама вялікі і жорсткі. А вочы – большыя, чым ва ўсіх братоў, задумлівыя, трохі жорсткія.
Андрэй і Кандрат Кагуты з трэцяга чаўна глядзелі на Янука насцярожана і трохі іранічна. Памяталі, што гэта праз яго Галінка Кахнова вымушана была калісьці прасіцца ў Андрэеў човен. І яшчэ ведалі, што рана ці позна, а ім з Януком давядзецца сутыкнуцца.
У чацвёртым чаўне, што прыткнуўся да самага дуба, сядзелі млынар Грынь Паківач і, узмажнелы за гэтыя гады, увесь нібы біты сіверам і сонцам, Корчак. Бялявыя валасы выцвілі, дрымучыя чорныя вочы глядзелі пранізліва. Пад бруднаватай белай світкай, за чырвоным паясом, былі два пісталеты і доўгі, дзюймы на чатыры даўжэйшы, чым ва ўсіх, корд.
Паківач у карме трымаў вясло, не зводзячы вачэй з хлопца на верхавіне дуба. Пранізлівых, жоўта-бурштынавых, бы ў спайманага коршака, вачэй. Сухі, амаль безбароды твар з рэдкімі вусамі нібы яшчэ больш падсох ад насцярогі і чакання. Ля яго ног ляжалі дзве стрэльбы, прыкрытыя світкай.
– Той, хто ад вас ад’ехаў, гэта хто? – спытаў Корчак.
Загорскі малады, – адказаў Андрэй.
Гм, – Корчак прыжмурыў вочы. – А з ім?
Кірдун Халява.
Шкада, – сказаў Корчак. – Чаго яны тут?
А што, Дняпро для цябе толькі? – спытаў Кандрат. – Ён ужо трэці дзень у нас. Нельга было не ўзяць. Вось мы ўчора назнарок стаўную сетку ля трох вербаў паставілі, а сёння пагналі яго здымаць. Час ёсць... Ты не зыгуй, Корчак, ён чалавек харошы.
Значыць, паспяшаемя, – сказаў Корчак. – А ты, Кандрат, глядзі. Як на скрут галавы робіш. Каб не пашкадаваў.
Кандрат усміхнуўся аднымі зубамі:
– Ты яшчэ не пануй. Ты мужыкоў не ведаеш. Калі нехта і пойдзе да цябе – ты не задавайся, атаман. Ты з імі – як з братамі. Яны нацярпеліся. Ім новага пана, ды яшчэ з хамаў – не трэба.
– Што вярзеш? – спытаў ваўкаваты Юллян.
– А тое, што твая спіна, відаць, па новым сядле плача, Юллян. Не дай бог з хама – пан, а дзярма – пірог.
Паківач нечакана згадзіўся:
Я табе гэта, Корчак, сем год назад казаў.
Корчак стрымаўся.
Добра. Пагарачыўся я.
І я кажу, – сказаў Кандрат. – А станеш гарачыцца – справы не будзе. Непамысна табе – ніхто не трымае. Адварочвай ды вяслуй ваду. А хочаш застацца – нас паважай. Мы табе сябры, а не парабкі. Прыгон – ён на ўсіх ляжыць. Таму і наважыліся бунтаваць.
Корчак засмяяўся.
Ну, до, до. Сам разумею. Мужыкі-і. Адна мы кроў. На адной вадзе замешаныя. – І ён паказаў на бязмежную палавень: – На ягонай вось.
Расказвай, – кінуў Кандрат.
Я некаторым панкам пад Дошчыцай учыніў-такі, – сказаў Корчак. – Ноч на чыстую пятніцу. Два маёнткі спалілі хлопцы...
Замест божых свечак ды паходняў, – са змрочнай весялосцю сказаў Цыпрук Лапата. – Ды што з таго? Гэта сто вёрст Дняпром. Да нас і дымком не патыхнула.
Цяпер вас тут чакаюць, – буркнуў ваўкаваты Юллян Лапата. – Чаго вас туды панесла, калі ворагі – тут. Кроер – тут. Мусатаў – тут. Патаўпешкі гэтыя, Таркайлы – тут.
Бацька іранічна глядзеў на сына:
– Не думаў я, што ты такі. Ведаў, што дурань, але што такі-і...
Бацька кажа праўду, Юллян, – сказаў Корчак. – Адсюль пачынаць – канцы былі б. Кроер дачуўся. Ён з восені сотню чаркесаў у маёнтку трымае. Без крыві не абышлося б... Ды яшчэ ў наваколле блакітных нагналі, салдат, жандармаў. Атрымліваецца, ты мяне на смерць запрашаеш, а морда такая – нібы на чарку.
Асёл, – сказаў Янук.
І асекся. Аўтух паклаў яму на плячо далонь, сціснуў.
– Не вякай... наша справа... малая. Слухай... вось.
Непрыемныя людзі былі Лапаты. Андрэй і Кандрат, пераглянуўшыся, зразумелі, што падумалі адно і тое ж.
– Яны нас тут чакаюць, – сказаў Корчак. – А я іду ў другое месца. Куды – пачуеце. Вы астаяцеся. Перадавайце мне весткі. Людзей рыхтуйце, хто захоча. Ты, Аўтух, адразу, як толькі даведаешся, што салдатні паменела, – да мяне. Я тады скора прыйду! Ну, хто з вас тады са мной пойдзе?.. Лапаты – гэта ясна. А хто з Кахноў?
– Я, – нечакана адказаў з верхавіны дуба галавасты Лявон. – Вы там цішэй. Па вадзе далёка чуваць.
– Добра, – сцішыўся Корчак. – Яшчэ. Смялей, хлопцы. Памагаць-то вы тут усе памагалі. І жэрці збіралі... і порах... і хавалі, калі трэба. А вось пайсці разам, калі прыйду? Калі сыраядцаў гэтых трэсці будзем?
– Бадай, я, – сказаў Іван.
Кандрат і Андрэй пераглянуліся. Іван быў любімы Галінчын брат.
– І я, – сказаў Пятрок Кахно. – Я – з Лявонам.
– А вы?
– Мы – не, – адказаў за сябе і Цыпрука Макар. – Не выпадае. Зямлю тады каму араць?
– Як хочаце, – сказаў Корчак. – Праспіцё толькі царства нябеснае.
Чорныя пранізлівыя вочы сустрэліся з вачыма Кагутоў:
– А вы?
Кандрат зірнуў на Івана, і той зухавата падміргнуў яму.
– Што ж, – уздыхнуў Кандрат, – бадай што, і мы. Чаго тут. Бунт дык бунт. Кожны год бунты.
Прыдняпроўе сапраўды бунтавала часта.
– Добра, – сказаў Корчак.
Ты не злуй, – сказаў Цыпрук Кахно. – Мы не даносчыкі. Дапамагацьмем.
І на тым дзякуй, – схіліўся Паківач. – Вольнаму воля.
Ты абяцаў Даньку-пастуха прывесці, – сказаў Кандрату Корчак. – Што там?
Не спакушаецца, кажа: лухта ўсё. Што мне, кажа, дзевак мала ці ежы? Кормяць, кажа, людзі і ў торбу кладуць, і на зіму даюць.
Кандрат так перадражніў Данькаву інтанацыю і міну, што ўсе зарагаталі.
– До, – раптам сказаў Корчак. – Цяпер, хлопцы-казакі, кажыце, каго тут перш за ўсё паліць будзем, калі прыйду.
Усе трохі прымоўклі. Адно – бунтаваць “недзе там”, а зусім іншае – у наваколлі, дзе ўсе адзін аднаго ведаюць. Адна справа – пускаць чырвонага будзіміра недзе пад Дошчыцай, а другая – выракаць на “агонь і паток” людзей, якіх ведалі.
– Землі Загорскіх нам не па зубах, – падштурхнуў людзей Корчак. – Гэтыя хоць і ціхмяныя, але адчайныя. Так будуць бараніцца – пыл ад нас паляціць.
Дабрадушны Пятрок Кахно раптам узлаваўся:
На такіх нападаць – мы табе, Корчак, не сябры, вось што.
Што, цяляты?
Цяляты не цяляты, а супроць такіх ісці – душу загубіць. На злых так пойдзем, што нас яшчэ на шворцы трымаць будзе трэба. А добрых – не руш.
А прыгон?
Не яны яго завялі
Прыгон...
Тфу! Ты ідзі глянь, як у Магілёве лупалаўскія кажамякі жывуць?! Як грабянечнікі ў Падуспенні?! Крывёй харкаюць, а вольныя людзі.
Лагодны Андрэй змяніўся з твару. Пяшчотны глыбінны румянец заліў твар.
– І тое праўда, – сказаў раптам Аўтух. – З добрых пачнем, а як за злых возьмемся – то бараніць іх салдат нагоняць.
Бацька здзівіўся. Глянуў на сына нават з нейкай павагаю. І словы Аўтуха прымусілі задумацца нават Корчака.
– Чаго спрачаемся? – упарта сказаў Корчак. – Я не згодзен. Але я і кажу: не па зубах. То з каго?
З Кроера, – сказаў з дуба Лявон Кахно.
З яго, – сказаў Пятрок. – з яго, сабакі.
І тое, – сказаў Корчак. – Я сам казаць не хацеў. Падумалі б: з-за сябе. Згода, Кроер. Яшчэ хто?
Браніборскі, – сказаў Юллян Лапата.
Аўтух запыхкаў, як вожык.
– Нашто? Ён, кажуць, волю даць хацеў.
– А ты спытаў мужыкоў? – вочы Паківача бліснулі. – Не хочуць яны такой паганай волі, без зямлі.
– Нам, хлопцы, наогул цяжка будзе, – раптам сказаў Іван. – Час трохі не той, – ён сарамяжліва ўсміхнуўся. – Я не баюся, але проста... чуткі гэтыя, што вось-вось волю дадуць. З зямлёю. Каму ахвота, чакаючы на такое, галаву скручваць? Кожная грамада – як крушня каменная. Не зрушыш. Ляжыць на сваім лапіку поля і маўчыць.
Іван нібы выказаў думку кожнага. Бо ўсе тут баяліся і падсвядома ведалі: вялікай грамады цяпер не ўзняць. Але і чакаць было горш за смерць.
А Корчак ведаў усё лепш за іншых. Не ўзняць грамаду. Усе чакаюць. Не ўзняць. Хіба што потым, калі воля выйдзе нейкая не такая, якую чакалі.
Але яму было няўсцерп чакаць. Яшчэ і яшчэ чакаць. Як сем год ужо чакаў. Маўчаць. Хавацца і перахоўвацца. Мгчыма, зноў тры-чатыры-сем год.
Не трэба было выказваць ім сваіх думак. І ён з трохі ненатуральнай рашучасцю сказаў:
– Уздымем, не ўздымем. Гэта тады ясна будзе. Не ўздымем, то пачакаем. Пад намі не гарыць. А паспрабаваць трэба. Быдла ўжо мы, а не людзі – вось да чаго давялі. Кроер рабуе. Мусатаў страляе ў людзей... Абароны цёмнаму чалавеку няма. Прыйдзеш у суд – што давядзеш, калі гаворкі іхняй не разумееш?.. Ваўкі. А з ваўкамі – па-воўчы. – І перапыніў самога сябе: – Значыць, вырашылі: Браніборскага... Яшчэ каго?
Запанавала маўчанне.
– Раўбіча, – сказаў раптам Кандрат.
Ты што? – паспрабаваў быў спыніць брата Андрэй. Але Кандрат павярнуўся да яго і аднымі вуснамі кінуў:
Маўчы!
Аблічча было такое рэзкае і гнеўнае, што Андрэй змоўк.
Раўбіча, – паўтарыў Кандрат.
Нашто? – спытаў нехта.
Над чаўнамі павісла няёмкая маўчанка. Ніхто, акрамя Андрэя, не разумеў, чаму Кандрат Кагут аддае грамадзе, будучаму разгрому і агню, суровага звонку, але памяркоўнага пана Яраша.
Андрэй сядзеў і толькі маліўся сам сабе, каб ніхто не здагадаўся аб прычыне, аб ганьбе Загорскіх. Але ніхто, відаць, нічога не ведаў.
У Раўбіча можна разжыцца на зброю, – сказаў Кандрат. – Можна і ў іншых багатых радоў, але тыя сцерагуцца.
Несумленна, – сказаў Пятрок.
То і памры на сваім сумленні, як страляць пачнуць, – сказаў Кандрат.
А праўда, – сказаў Аўтух Лапата. – Я не чуў, каб Раўбіч... нешта такое... Але, пэўна, пад добрай скурай – дрэнь.
Гэта чаму? – спытаў Пятрок.
Куды дачку... аддае? – сказаў сонны Аўтух. – З кім... парадніцца хоча?
Андрэй пакутліва пачырванеў. Размова ўвесь час скакала вакол небяспечнага: Хаданскі – Раўбічы – прапановы дзядзькаванага брата... Вось-вось...
Ваўка да ваўка цягне, – змрочна сказаў Корчак. – Згода, пускаем агонь.
Аблічча Кандрата ззяла гнеўнай радасцю.
Раўбіча, – нібы не мог адарвацца ад гэтага прозвішча, паўтарыў ён. – Вужак ганяць сабраліся, а пра гадзюку ніхто не ўспомніў. Хаданскіх паліць трэба.
Хіба толькі паліць? – гэта сказаў усмешлівы Лявон з верхавіны дуба.
Вынішчыць, – сказаў стары Лапата.
Значыць так, – сказаў Корчак. – Як толькі тут супакояцца – хай нават праз год, – збіраемся і ідзём. Спачатку дзелімся на дзве гурмы. Адна – на Кроера. Другая – на Хаданскіх, адтуль...
На Раўбіча, – сказаў Кандрат.
...на Раўбіча, а потым, Браніборскага попелам пусціўшы, на дапамогу тым, што ў Кроераўшчыне.
Чаму так няроўна? – спытаў Янук.
Вельмі проста, хлопча, – сказаў Корчак. – Ты там не быў, а я меў шчасце. У яго гэтых сабутэльнікаў, загонавых прапойцаў, сотня, дый чаркесаў ён наўрад ці адпусціць. Ведае. Малой крывёю не абыдзецца. Так што адны абложаць, каб сарока не праляцела, падмогу не паклікала. А другія справы свае зробяць дый прыйдуць.
Сіняе мора повені ляжала вакол. Скакала па ім залатое рабацінне. З верхавіны дуба пачуўся раптам голас Лявона:
– Човен з гэтымі двума.
Людзі пачалі збірацца, адвязваць чаўны. Лявон спрытна, як куніца, спускаўся з дрэва.
Пагаварылі, – сказаў Корчак. – А шкада, нельга... Мужык побач. Падплысці б ды адправіць гэтага гарлачыкі расціць.
І тут Андрэй са здіўленнем убачыў, як страшна – ніколі ў жыцці такога не бачыў – змяніўся з аблічча брат.
Кандрат Кагут спрытна, як кошка, не абапіраючыся рукамі, устаў на ногі: душагубка амаль не загайдалася.
– Ты пашкадуеш, калі зачэпіш яго ці кагосьці з Загорскіх.
Корчак пачырванеў. І адразу на гэтым загарэлым абліччы выступілі два, крыж-накрыж, шнары: сляды Кроеравага карбача. Яны былі ледзь прыкметны, але здагадацца – хто ведаў – можна было.
Ого, – сказаў Корчак. – Ану.
Пад світкай, ля ног Паківача, варухнулася руля стрэльбы. Андрэй узяў у рукі свае восці.
Корчак абвёў натапыраных праціўнікаў вачыма і стрымаўся:
Тлумач.
Ён мой брат. І гэтага досыць.
Яно і відаць, што панскія лізунчыкі, – сказаў Янук. – Панскую зямлю панскімі коньмі араце. На панскія грошы Паўлюк з Юрасём школку скончылі...
Ён змоўк. Шырокі, белы ад вастрыні трызубец восцяў вісеў на ўзроўні яго вачэй.
Лізунчыкі... – сказаў Кандрат. – Мы, Янучок, не лізунчыкі, а дурні, калі з такой навалаччу, як ты, разам галовы складаць збіраемся. Не варта было б. А ты ж, пэўна, чуў, чыёй воляй тая дзеўка Хаданскіх зямлю ды свабоду атрымала? Не тваёй. І чыёй воляй паншчыны на гэтым лапіку амаль няма, таксама чуў. І што сам ты ні гвалту, ні згону не ведаеш... І на каго па гэтай прычыне суседзі зубы гостраць.
Размахнуўся восцямі. Андрэй, ведаючы брата, толькі ўздыхнуў: пранесла.
Ды табе гэтага, губа нясытная, мала. Ты не аб усіх дбаеш. Ты сам бы толькі ўсё, што вакол, пад зад згроб дый сядзеў бы, пакуль... аж да сэрца не згніў бы. Шэры князь, морда твая паскудная. – Задыхнуўся. – А той – просты. З намі, з усімі світачнікамі, як роўны. Каб табе ягоную сілу – мы б праз тыдзень усплакаліся б. Крывёю сплылі.
Павярнуўся да Корчака.
– Гінуць з табою згодны. Але гэтаму роду калі будзе нешта – Азярышча табе будзе вораг, Вітахмо – вораг, Загоршчына – вораг, Татарская Грэбля – вораг, Сцюдзёны Яр – вораг.
Андрэй таксама ўстаў.
Святое – вораг, – сказаў ён, нібы прабачэння прасіў. – І Ведрычы – вораг... І іншыя, лікам сорак вёсак – ворагі.
Кандрат крыва ўсміхнуўся.
– Хапаць ды выдаваць мы не будзем, – сказаў ён, – крый божа. Проста не будзе табе ні хлеба, ні страхі. Праз тыдзень сам да Мусатава прыпаўзеш, калі не возьмуць. Таму што імі, простымі, трымаецца кожны лясны брат... Імі, Корчак.
Корчак узняў руку:
Хопіць, Кандрат. – Зірнуў на Янука і на хаду сарваў злосць: – Праз твой язык, лайнік ты, звяга, справу маглі б заваліць. Больш ты мне языка не высалоплівай. – І зноў да Кандрата: – Кінь. З-за лухты мала не перасабачыліся, як гайня.
Гэта не лухта.
Добра. Ты супакойся. Веры ўва мне няма. Але, шануючы цябе, спрачацца не буду. Што б ні было – гэтыя людзі, і, вядома, твой брат, астануцца жывыя. Нават у цёмным лесе. Нават калі на наш табар з лесу вылезуць... Ну? Цяпер згода?
Згода, – астыў Кандрат.
Сябры?
Сябры.
То тады бывайце. Пакінем іх, хлопцы, дый самі развітаемся.
Зацурчала пад вёсламі вада. Тры чаўны пачалі паспешліва аддаляцца. Спачатку іх закрылі бліжэйшыя рэдкія хмызы, потым дальнія. Часцей і часцей.
Праз некалькі хвілін усе яны зніклі за шапкай вялікага дуба... Кагуты засталіся адны.
Ты, брат, бачу я, гара-ачы, – сказаў Андрэй.
Бывае.
А ты чаму не сказаў, што гэта Алесь карбач з Кроеравых рук выдраў?
Пашкодзіла б. Корчак ганарысты. Дагэтуль усім кажа, што смяротны Кроераў бой вытрымаў адзінай толькі сваёй жывучасцю. І раптам – нá табе, панская ласка.
Кандрат зясмяяўся:
І так слова выдралі... Паплывем насустрач, ці што?
Замест адказу Андрэй моцна павярнуў човен. Кандрат пахіснуўся, але спрамогся сесці:
Здурэў, сяло дурное! Чаго ты?!
Проста хацеў паглядзець, як ты, такі доўгі, як конскі шчавук, пляснешся.
Сам такі, – сказаў Кандрат.
І тое праўда.
Човен павольна плыў між рэдкіх дубоў. Сляпучае сонца з вышыні глядзела ў ваду. Браты маўчалі.
Кандратка, – ціха сказаў Андрэй, – навошта ты гэта зрабіў... з Раўбічамі?
Ты ля царквы на Галінку глядзеў, – падкусіў Кандрат, – і Алесевага твару потым, у карчме, не бачыў... Ненавіжу я гэтае подлае племя, што яны з ім зрабілі... Не мае права ніхто такое рабіць ды на літасць спадзявацца. Аплявалі, а потым... тая... на вялікдзень.
Яна мне здавалася добрай дзеўкай.
Мне таксама... здавалася.
Ён дараваў.
Кандрат успыхнуў:
Ну, ведаеш!.. Маўчыць пан бог, ды не маўчаць людзі.
Цс-с, – сказаў Андрэй.
Наводдаль паказаўся човен з Алесем і Кірдуном.
Гэй! – гукнуў Алесь. – Бачыце?
І прыўзняў з чаўна вялікага лілаватага сома. Трымаў з напругай, бо галава рыбіны была на ўзроўні грудзей хлопца, а хвост згінаўся на дне чаўна.
Атаман, – сказаў Алесь.
Тванню будзе пахнуць, – сказаў Андрэй.
Вымачым, – сказаў Алесь. – Во атаман дык атаман.
Нешта ты, Кірдун, увесь час з хаты ўцякаеш, – прычапіўся да першай тэмы Кандрат. – Што, жонка не грэе?
Кірдун з добрай мяккай усмешкай паціснуў плячыма.
Ды што... Тут жывеш, як вольны казак. Плывеш сабе, сонца вакол. А дома... Бабы гэтыя. Шкада ж іх біць, слабыя... Лаяцца – сабе даражэй. Дый хваліць няма за што.
І па дурасці ляпнуў:
Жанчыны гэтыя – ну іх да д‘ябла! Вось і паніч Алесь са мной згодзен.
Андрэй лыпнуў вачыма.
Кандрат, нібы толькі тут заўважыў сома, паспешліва сказаў:
Праўда твая, Алесь, – атаман... Колькі яму год можа быць?
А чорт яго ведае. Многа.
Чаўны ляцелі зусім побач па плыні, між зялёных дрэў.
З рыбамі гэтымі бяда, – заліваўся Кандрат. – З вялікімі. Дзеда Бельскага ведаеш, Алесь?
Ну. Заіка?
– Ага. І ў портках калашыны рознакаляровыя. Еду аднойчы, а ён вялізную шчупачыху спаймаў. І нанізвае, хоча пад лазу прывязаць, каб жыла. І так пяшчотненька кажа: “Р-р-ра-буша м-мая, р-раб-буша. Заўтра яўрэям цябе прад-дам”. Аж тая раптам – боўць! І пайшла. То Бельскі як завёўся: “А туды т-т-т-т...”. І так да самага Сухадола.
Чаўны выплылі на сіні абшар. Роўны на многія вёрсты, імклівы і спакойны, ён імчаў да далёкага мора і ўвесь зіхацеў пад залатым сонцам.
Жыццё было спакойнае, але нічога не абяцала. І таму Алесь амаль узрадаваўся, атрымаўшы “з вернай аказіяй” ліст ад Кастуся. Ліст абяцаў трывогу і працу вышэй сіл.
Кастусь пісаў:
“Усё ў свеце плыве хутка. Мне здавалася, нядаўна пісаў табе. А мінула амаль сем месяцаў. Не апраўдваюся. Закруціўся я тут. Ды і ты, відаць, бо адказаў на адной старонцы... Што ў цябе? Паненка Міхаліна?.. І, напэўна, ўжо і вяселле скора?
У кастрычніку я стаў студэнт імператарскага Санкт-Пецярбургскага універсітэта, а праз адзінаццаць дзён мяне вызвалілі ад платы за навучанне. Бачыў ты? Дзівосы! Ва ўсякім разе, дзякуй ім. Магу жыць... Я наогул “шчасця балавень бязродны”. Атрымаў урок, які дае каля трохсот рублёў ў год. Гэтага досыць.
Можна было б жыць. І ўсё ж я, відаць, аддам перавагу голаду, бо не хачу бываць у гэтым доме... Уяві сабе істоту накшталт вашага пана Мусатава, толькі забагацелага і з сякімі-такімі тытуламі. Гэта страшна – чалавек без перакананняў, ці то з тымі “перакананнямі”, якіх сёння трымаецца Дзяржаўны савет. І сына, нядрэннага хлопчыка, паспеў сапсаваць і разбэсціць. Часам гаспадар прыходзіць, сядае ў рэкрэацыйнай і гадзінамі даводзіць, што наш край – праваслаўны і што я, напрыклад, каталік памылкова. Няхай нават так. Я ведаю, што і продкі Міцкевіча былі праваслаўныя, але ва ўсіх гэтых разважаннях столькі сытага свінства, яны выклікаюць такую гідоту, што я ў сектанты пайшоў бы, шамана слухаў бы – толькі не яго. Бо тых гоняць, а за гэтым – тупая сіла, якая спрачаецца толькі для добрай работы страўніка, а ўвогуле ўважае за лепшае душыць.
Татаршчына!
Алесь, я ведаю, гэта глупства – адмаўляцца ад магчымасці не жыць у нэндзы. Скажуць: “Дзяцініцца, дурань. Ну, паслухай якую гадзіну. Затое астатні час жыві як хочаш”. Але гэта не лухта. Я не магу саступаць нават у дробязях. Мне здаецца, калі я сцярплю, калі я зраблю выгляд, што не чую, – я сцярплю і большае, не пачую, калі народ пачне крычаць ад болю. Сцярплю, калі будуць пляваць на мяне і яго. Кожны падлец калі-небудзь рабіў першы крок да подласці. Я не хачу яго рабіць. Я не саступлю і цалі. Мяне не на тое нарадзілі.
І потым, мы і так занадта церпім, і так ідзём на кампрамісы, да яшчэ кожны з іх тлумачым необходнасцю. Я не хачу.
Сапраўдным людзям улада жыць не дае. Дае толькі такім, як мой генерал, тым, што “ўвайшлі ў розум”, то бо жаруць, п’юць, спяць з законнай жонкай ці з рабынямі, калі жонка не ведае, і не думаюць ні аб чым, акрамя прасоўвання па службе да ўласнай кішэні.
І яны жывуць, вернападданыя: плодзяць вырадкаў, падлюжаць, крадуць і ліжуць зад начальству і моляцца за “царствующую фамилию”.
Гэтым, і толькі гэтым, даюць жыць.
Сядзіць, павіч, і лае сучасную літаратуру: “Якое гэта прыгожае пісьменства? Дзе ж тут вытанчанасць? Чаму гэта ўсё вучыць народ?”
Словам, можаш красці і забіваць, абы толькі прапаведаваў пры гэтым высокую мараль. Можаш кожны дзень хадзіць да Фрын на Лігаўку, абы прапаведаваў законную любоў да бога, імператара і жонкі.
Ніхто не хоча праўды. Ніхто нават не падумае, што ўсё гэта – калос на гліняных нагах, які вось-вось зваліцца.
І такая поскудзь кіруе намі ды яшчэ і крычыць усюды, што будучыня за праваслаўем (братняя любоў з пугаю ў руцэ), народнасцю (права смаркацца ў руку, лаяць іншаверцаў і атрымліваць поўхі) і самадзяржаўем (роўнасць усіх сумленных і чыстых перад плахай). Інквізітары!
І такая поскудзь лае маладых хлопцаў, што ідуць за Чарнышэўскім. Яны нібыта заходнікі, сацыялісты, распусныя зеляпаны, валасатыя бамбісты. У ніх не шлюб, а палавая распуста. Іхнія стрыжаныя дзеўкі трыбушаць мерцвякоў замест таго, каб сумленна гандляваць сабою ў шлюбным ложку. Іхняя літаратура, замест таго каб паказваць сумленных дваран ды клопаты імператара аб народным дабрабыце, малюе рызманы ды галоту перакатную, ды такіх самых якабінцаў, як яны... А што ім маляваць?.. Высакароднасць даносчыка Фадзея Булгарына? Фадзеяў хапае і не ў кнігах... Маральнасць імператара, які перабірае пепіньерак са Смольнага, а потым дае ім пасаг ды спіхае замуж за сваіх халуёў? Сапраўды маральна: мог бы потым проста выгнаць на вуліцу... Або захапляцца высокай адукацыяй грамадства, якое ўсё яшчэ не можа расхлябаць спадчыны Мікалая-душыцеля ды Сергія-зацямніцеля прозвішчам Уварава?
Не, тыя хлопцы чыстыя. Яны ведаюць сэрцам, што лепей хай не будзе ніякай дзяржавы, чым такая імперыя. Лепей – ніякай велічы, чым веліч на касцях народаў.
Але ім цяжка. Ім амаль немагчыма дыхаць.
Нядаўна ў сувязі з агульным ажыўленнем надзей, у сувязі з чуткамі пра вызваленне (не вельмі яснымі) і чуткамі пра судовую рэформу (яшчэ больш цьмянымі), а галоўным чынам у сувязі з дзейнасцю “Современника” правыя ўзнялі нясцерпны віск і брэх. Ажыўленне літаратуры ім ненавіснае. Яны б увесь век пісьменнікаў у рэкрэацыйнай трымалі ды частавалі за даносы цукеркамі. Ранні Тургенеў – скандал, дыскрэдытацыя панства ў вачах народа! Някрасаў – жах, небяспечнасць, парахавы зарад пад магутныя бастыёны дзяржавы.
Малады Талстой, якога ты, напэўна, чытаў, – і той ім не даспадобы. А ён, пакуль тое, нічым асаблівым іх не дапёк. Нічога, дапячэ, па почырку відаць. Не быў ворагам, дык будзе. Зробяць.
І, галоўнае, па ўласнай дурасці яны не могуць нават давесці, чым для іх варожы той ці іншы. Бачаць чысціню, празрыстасць, сумленне, дабрыню да людзей – значыць, гатова. Патэнцыяльны вораг.
Гэта як ведаеш што? Памятаеш, калі я быў у вас, Кагуты недзе знайшлі позняе ваўчаня і прынеслі табе. І мы вырашылі, каб сучка яго выгадавала разам са шчанюкамі. Сучку замкнулі, а ваўчаня паклалі між смактуноў, каб прапахнула іхнім пахам. Памятаеш, як яны? Сляпыя, дурныя, як клёцкі, а як яны пачалі вішчаць ды падскакваць.
Так і гэтыя. Нічога не разумеюць, а чуюць.
А паколькі ўсе яны накшталт майго генерала і думаюць гатовымі катэгорыямі, то галоўны іхні довад у спрэчцы з сапраўднымі пісьменнікамі ёсць той, што іхняя творчасць ганьбіць радзіму (нібы мы не абавязаны радзіме перш за ўсё ісцінай), што яны падрываюць устоі радзімы, што яны не любяць яе, бо, пішучы свае сатыры і пакутныя элегіі, дыскрэдытуюць бацькаўшчыну ў вачах іншаземцаў.
І хочацца адказаць ім словамі Гогаля:
“Спокойно сидят себе по углам и занимаются совершенно посторонними делами, накопляют себе капитальцы, устраивая судьбу свою за счет других; как только случится что-нибудь, по мнению их, оскорбительное для отечества, появится какая-нибудь книга, в которой скажется иногда горькая правда, – они выбегут из всех углов, как пауки, увидевшие, что запуталась в паутине муха, и подымут вдруг крики: “Да хорошо ли выводить это на свет, провозглашая об этом? Ведь это все, что ни описано здесь, это все наше – хорошо ли это? А что скажут иностранцы? Разве весело слышать дурное мнение о себе?”
Тактыка злодзеяў. Крычаць на іншых: “Трымай яго!”, каб менш звярталі ўвагі на іхнія брудныя справункі, на тое, што першыя ворагі Айчыны – яны.
...Я больш не магу сярод іх. Нават хвіліны. Няхай голад. Няхай бурчыць у жываце. Нехта сказаў, што лепей недаесці, як ястраб, чым пераесці, як свіння.
Ніякіх кампрамісаў!
Мой тутэйшы прыяцель, адзін з самых разумных людзей, якога мне даводзілася бачыць, аднойчы сказаў, што мы, беларусы, занадта любім храбрых дзядзяў. Маўляў, лепей няхай дзядзя палаецца з моцным або хаця дулю яму пакажа, а мы будзем з-за ягонай спіны ў ладкі пляскаць, а то і проста ціха радавацца.
Меў рацыю. Нешта такое ёсць. Але калі мы ненавідзім гэтую рабскую, гнойную частку крыві нашага народа – мы самі павінны зрабіцца “храбрымі дзядзямі”, а не ціха радавацца з-за чужой спіны... Кроў – з кропляў. І, каб не загніць ад суседства з нячыстымі, здаровыя кроплі павінны рухацца і нападаць на заразу, выкідваць яе з арганізма, нават рызыкуючы ўласным жыццём. Іначай – гангрэна і смерць.
Дружа! Ліст гэты перадасць табе надзейны чалавек. Правезці, перадаць, знішчыць на выпадак вобыску – гэтага лепей за яго не зробіць ніхто. Таму я і даверыўся. Але гэта будзе апошні такі ліст. Па-першае, восенню мы сустрэнемся. Па-другое, канспірацыя ёсць канспірацыя, а ў нас, здаецца, канчаецца дзіцячая гульня ў цыркі і пачынаецца сур’ёзнае. Таму гэты ліст – па прачытанні – адразу спалі. Спадзяюся на тваё сумленне. Надалей будзем спадзявацца толькі на памяць.
Пішу табе з тым, каб ты аднавіў сувязь з хлопцамі “Чартапалоху і шыпшыны”, праверыў, хто з гэтых рамантыкаў не атлусцеў, і збіў з іх ядро, якое потым магло б абрасці новымі людзьмі. Можаш сказаць найбольш надзейным, што гэта не гульня і не дарэмная рызыка, што нас шмат і колькасць сваіх людзей няўхільна расце.
Спадзяюся, што за гэты час ты не змяніўся. Калі гэта так – напішы мне звычайны ліст, хаця б пра сваё здароўе, пра Мсціслава і добрую Майку і запячатай яго не радавой, а сваёй пячаткай. Я буду ведаць, што ты згодзен са мной і пачаў рыхтаваць сяброў. Пастарайся таксама ўспомніць, хто з хлопцаў, якія падчас славутай гімназічнай баталіі сталі на ваш бок, жыве ў Прыдняпроўі непадалёк ад Сухадола. З імі таксама трэба пагаварыць, хоць і больш асцярожна, бо іхні ўчынак, магчыма, ідзе не ад шырокага дэмакратызму, а толькі ад пачуцця абражанага нацыянальнага гонару, ад афекту, выкліканага ім.
Дзейнічай, дружа. Дзейнічай, сябра мой.
P.S. Ад генерала пайшоў. Буду бегаць па грашовых уроках у сумленных людзей. Віктар знайшоў работу ў Публічнай бібліятэцы. Неяк пражывем. Дзякуючы сваёй рабоце і сувязям ён пазнаёміўся са шмат якімі прыстойнымі людзьмі. Ну, а праз яго і я. Адзін з іх – фігура самая дзівосная, якую можна ўявіць. Гэта паляк, нашага поля ягада. Шмат адседзеў і адмаршыраваў у тых краях, дзе замест прыгарадаў усё “фарштаты” і дзе над зямлёю лунае нябачны дух Ямелькі Пугача. Там ён, між іншым, блізка пасябраваў з тваім улюбёным Тарасам, які ўсё яшчэ, бедалага, пакутуе сярод бурбонаў, п’янюг ды Іванаў Няпомнячых. Прозвішча паляка – Зыгмунт (а па-нашаму Цыкмун) Серакоўскі. Уяві сабе тонкую моцную постаць, разумны твар, стрымана-цвёрдую хаду. Белы бландзін. І на абліччы ззяюць сінія, найсвяцейшай чысціні і цвёрдасці вочы. Пазнаёміўся я з ім нядаўна, але ўжо зачараваны і логікай ягонай, і патрыятызмам, і воляй, і мужнасцю, і той вышэйшай душэўнай прыгажосцю, якая заўсёды спадарожнічае сціплай велічы сапраўднага чалавека. Вы павінны былі б спадабацца адзін аднаму... Кідай ты хутчэй усё. Едзь сюды. І мне будзе весялей, і табе не так будзе лезці ў галаву твая прыдняпроўская дурасць”.
Ліст быў спалены. Быў пасланы адказ, з асабістай пячаткай.
...У сваім спакоі, у плыні жыцця, якое нічога, здаецца, не абяцала, ён узрадаваўся лісту Каліноўскага.
Добра было ведаць, што трэба дацярпець толькі да восені, а там гары яно ўсё гарам. Увосень ён паедзе ў Пецярбург, звяжацца з Кастусём і сябрамі. Будзе віраванне спрэчак, учынкаў – усяго, што завецца жыццём.
І, калі спатрэбіцца, ён аддасць гэтае жыццё братам.
Усё добра. Хоць нехта ёсць на свеце, каму яно патрэбна.
Радзіма.
Родная зямля.
Беларусь.
...Майскімі раніцамі, да ўсходу сонца, скакалі ў жытах дзяўчаты.
Хлопцы ўначы, прабіраючыся на могілкі, палілі там невялікія, таемныя для ўсіх, хто не ведаў, вогнішчы і потым палохалі дзяўчат.
– А унь русалкі. Ты глядзі, не хадзі без мяне. Заказыча.
І дзяўчаты слухаліся іх.
Ярасна цвіло па-над шляхамі жоўтае купалле: ведала, што век у яго кароткі і хутка яго пачнуць увіваць у вянкі.
Набліжаўся час, калі русалкі асабліва шкодзяць людзям, і трэба знайсці хоць які дзень-два, каб утаймаваць іх, а заадно пасмяяцца, паспяваць ля вогнішчаў і ўдосталь нацалавацца дзе-небудзь у сініх ад празмернай зелені жытах.
Па сёмусе прыйшоў русальны тыдзень.
Азярышчанскія дзеўкі звівалі вянкі і вешалі іх на бярозах. А хлопцы неслі на зялёных насілках у бярозвавы гай абраную ўсімі русалку: самую ладную дзяўчынку, якая знайшлася ў Азярышчы, трынаццацігадовую Яньку Кагут.
У белым рубку[17] да лытак, з доўгімі, ледзь не да каленяў, распушчанымі валасамі, яна пагойдвалася ў сінім небе, вышэй за ўсіх. І свежы, пяшчотны тварык дзяўчыны ўсміхнуўся сонцу, нівам і зялёным гаям.
А за ёю ішла ў вянках яе прыгожая світа.
...Палілі агні. Кідалі ў іх вянкі. Дзяўчаты ўцякалі ад Янькі, а яна лавіла іх і казытала. Дзеўкі ў парах гулялі з хлопцамі.
Не абышлося і без бойкі. Сутыкнуліся за Галінку Янук Лапата і Кагутовы блізнюкі. Медзведзяваты Аўтух заступіўся за брата і пачаў валяць Кандрата з Андрэем. У бойку ўлез Алесь і, на агульнае здзіўленне, даў Аўтуху такога дыхту, што той нават кінуўся ўцякаць. Уцячы Алесь яму не даў.
Урэшце іх памірылі, хоць Янук і глядзеў ваўком... Пілі піва і скакалі ля вогнішчаў.
І ўсё гэта было весела, але весялосць была афарбавана лёгкім адценнем журбы. Магчыма, таму, што набліжаўся Ян Купала, і хоць лета было яшчэ ледзь не ў самым пачатку – усім было ясна: сонца вось-вось пойдзе на сход.
Спаляць сабраныя з двароў старыя бароны, разбітыя сані, аглоблі. Кожны дасць трохі цеплыні са свайго двара, але ўсё адно не падтрымае гэтым сонца. І, як сонца, скоціцца з высокай гары ахопленае агнём кола. Будзе каціцца ніжэй і ніжэй, а потым кане ў Дняпро і згасне.
Журба, амаль непрыкметная, жыла ва ўсім, і перш за ўсё ў травах, якія ведалі, што пасля Янавага дня ім не хаваць у сваіх нетрах Янавых ліхтарыкаў, што прыйшоў іхні час і іх пасцінаюць звонкай касой.
Утрапёнасць квітнення, песень і пацалункаў скончылася. На яе месца прыйшло задумлівае чаканне плёну.
І таму на кветках, на вярбовых косах, на дарогах, што заблудзіліся ў палях, панаваў спакой і лёгкі сум.
Усё было аддадзена. Усё было споўнена на зямлі.
Яны стаялі ля храма бога вод. Сонечныя, зеленаватыя плямы святла беглі па іхніх абліччах, а проста ад ног ішоў у імшаную, як мядзведзь, цёмна-зялёную цемру доўгі адхон, што ўвесь тачыўся вадой.
Ад густой зеляніны жывое срэбра струменьчыкаў здавалася зеленаватым. Журлівым звонкім халадком патыхала ў яры.
Родная зямля – гэта крыніцы. І тут было адно з незлічоных месцаў іх нараджэння.
Выйсце крыніц. Воды. Воды. Струменьчыкі, ручаіны, рака, мора. Зялёны звон пад нагамі.
Чаму ты ўнікаеш мяне, Гелена? – спытаў Алесь.
Я не ўнікаю.
Вочы глядзлі ўбок, вышэй Нептуна, дзе зеленаваты ад ценю струменьчык выбіваўся з зямлі.
У яе сапраўды было змарнелае і светлае аблічча. Новае, нічым не падобнае на ўсе яе іншыя абліччы.
– Сядзь, – ён пасадзіў яе на каменную лаву. – Ты... не трэба так... Ты ведаеш, я шкадую цябе, як нікога. І я не хачу быць ні з кім, акрамя цябе.
Яна адмоўна паківала галавой. Струменьчыкі звонка скакалі ў яр.
– У мяне будзе дзіця, Алесь.
Ён маўчаў, так раптам упала сэрца ад нечаканасці і дзіўнага прадчування, падобнага да прадчування бяды. Гэтага не магло быць. Ён – і дзіця.
– Я думала спачатку, што гэта памылка. І вось пераканалася. Будзе.
Бледны ад разгубленасці, ён глядзеў на яе. Гэтыя вочы, і іскрыстыя валасы, і тонкая постаць – гэта цяпер не проста яна. Гэта ўжо і ён, і тое, аб чым яшчэ ніхто нічога не ведае. Трое ў адной.
– Праўда?
Зусім неспадзявана нарадзілася недзе глыбока пад сэрцам, пачала расці, расці, узрастаць, затапіла ўрэшце ўсё на свеце, усю існасць і ўсё, што вакол, несамавітая, дурная, шалёная радасць.
У яго перахапіла дыханне. Адчуванне шчасця і ўласнай значнасці было такое вялікае, што ён тросся, захлынаючыся паветрам.
– Не можа быць... Гелена, праўда? Гелена, мілая... мілая...
Голасам, што быў поўны бязмернай пяшчоты, яна спатала:
Ты праўда ўзрадаваны?
Я не ведаю. Гэта – падобна... Не, гэта не радасць, – ён вінавата ўсміхнуўся. – Я ж яшчэ не ведаю, як... І яшчэ, я кахаю цябе.. Як ваду і неба... Як жыццё.
........................................
Калі яны выходзілі з парку, Алесь, трохі ўжо супакоены, але па-ранейшаму нібы прасвятлелы тварам, з той самай дурной усмешкай на вуснах, раптам затрос галавою.
Не веру.
Тумаш няверны.
Ён вёў яе так асцярожна, нібы да радзін заставаліся лічаныя дні.
Вось і ўсё, – сказаў ён. – Зараз пойдзем да дзеда, скажам аб усім. Потым да бацькоў. Вяселле ў першы дазволены дзень. І паедзем. Кудысьці далёка-далёка. Каб мора. Вельмі буду шкадаваць цябе.
Алесь, – раптам сказала яна, – а ты задумаўся на хвіліну аб тым, што ты не сказаў “кахаю” мне, а сказаў яму.
Загорскі, пратэстуючы, узняў рукі. Але яна спыніла гатовыя вырвацца словы. Сказала з пяшчотай:
– І добра. Вельмі добра. Значыць, тут ты бацька, абаронца. Так і трэба.
Адчуўшы раптам, што да жаданага канца, які адсек бы мінулае, яшчэ далёка, ён сказаў:
– Вянчаемся ў Загоршчыне.
І ўбачыў, як яна, нібы з сілаю адрываючы нешта ад сябе, паківала галавою.
Не, Алесь, на гэта я ніколі не пайду!
Чаму? – упарта спытаў ён.
Ды зразумейце ж вы, – нібы чужому, сказала яна, – усё добра як ёсць.
Каму добра? – голас гучаў жорстка.
Вам.
Мне дрэнна. Без цябе і без яго. Удвая.
Яна спляснула далонямі.
Мілы, мілы вы мой! Паверце мне, вы сабе хлусіце. Вы не бачыце, а я добра бачу, як вы загналі сваё пачуццё ў каменны мяшок, замкнулі. Вы не адчуваеце гэтага, вам здаецца, што вы спакойны, але вы ўвесь час слухаеце, як яно рвецца на волю, калоціцца ў дзверы.
Не!
Так, – сказала яна. – І ў гэтым для мяне няма крыўды. Вы думаеце, я не ведала з самага пачатку? Ведала.
Ніколі яшчэ ён не бачыў яе такой прыгожай. І чужой. Ліхаманкавыя, пяшчотныя вочы, на вуснах горкая і цёплая ўсмешка.
Толькі вы не забывайце часам убачыць яго. Добра?
Ты страшны чалавек, – сказаў ён. – Пазбаўляеш яго – бацькі, мяне – радасці. Мне ніхто не патрэбен, – ён змагаўся, і голас ягоны быў глухі.
Мана, – сказала жанчына.
Ён падумаў аб тым, што сам ён, і ўсе, хто вакол, і Майка, усе яны – нявартая дробязь у параўнанні з гэтай жанчынай. Было ў ёй нешта вышэйшае за іх, звычайных. І Алесь падумаў, што яна адчувае гэтую несумяшчальнасць самой сябе і яго, Алеся.
Яна глядзела на яго і разумела, аб чым ён думае.
Алесь, – сказала яна, – гэта хлусня, што ты думаеш. Няўжо, ты думаеш, я зрабіла б такое, каб не кахала цябе? Я таму і раблю, што кахаю.
Ён ускінуў яе ў паветра і з сілай паставіў на ногі.
Хлусіш.
Але ён глядзеў на яе аблічча і верыў. Верыў усё больш і больш.
Вельмі. Таму і ўцякаю.
А дзіця? – амаль умольна сказаў ён. – Яго імя?
Няхай. Ён будзе сумленны чалавек.
Але нашто?
У яе вачах былі слёзы. І вочы праз слёзы аж ззялі, як сонца праз дождж. Той дождж, пра які навакольныя сяляне казалі: “Царэўна плача”.
Атрымалася б, што я нічым не ахвяравала, – сказала яна. – Наадварот, прыдбала. І таннай цаной. Ты не думай аб ім. Проста бог не хоча маёй ахвяры. Ён будзе. Гэта такое шчасце. Думала адплаціць, і вось зноў у даўгу. І, значыць, магу, калі спатрэбіцца, плаціць і плаціць.
Гэта ўсё? – спытаў ён.
Усё. Ты не гавары са мной больш, – яна выцерла слёзы і ўсміхнулася. – Гэта дарэмна, мілы. Праз два дні я еду ў Сухадол, а адтуль у губерню. Мне прапаноўвалі.
Гэта канчаткова?
Але. Бацькоўскімі капцамі клянуся
Гэтым не кідаліся, і ў Алеся ўпала сэрца.
Ён глядзеў і глядзеў на яе. І жорсткія вочы паступава мякчэлі.
Аставайцеся тут, – сказаў ён. – Вам не трэба ў Сухадол... Я клянуся вам не ўспамінаць нічога, не напамінаць ні аб чым, пакуль ён не народзіцца. А потым... потым вы самі ўбачыце, як я стану любіць яго.
Я ведаю. Усё ведаю. І таму іду.
На хвіліну ён пашкадаваў, што яна вольная, што ў той далёкі вечар ён сам прынёс ёй... І адразу падумаў, што, каб не той вечар, нічога не было б... А потым пякучы сорам на самога сябе прымусіў пачырванець аблічча і нібы пазбавіў права чагосьці патрабаваць. Вось яна, панская косць, панская кроў, панскі дух. Кастусёў сябра, рыдалец над меншым братам, заўзяты патрыёт, з мужыкамі кумаецца. Навалач! Дробная дрэнь! Кроер!
Добра, – глуха сказаў ён. – Будзе так, як захочаш.
У пакой праз сітняговыя плеценыя цыноўкі ледзь прабіваліся палоскі сонечнага святла. Рэдкія пылінкі плылі ў іх.
Выйдзі, кажу табе, – сказала Тэкля. – Выйдзі, дурная ты.
Нянька, сама трохі дурнаватая, лічыла, аднак, што мазгі ўсіх астатніх людзей і ў параўнанне не могуць ісці з яе, Тэклінымі, мазгамі.
Я нікога не прымаю, – сказала Майка.
То ты б лепей узяла ды Іллюка не прыняла, – падперла рукі ў бокі Тэкля. – Так бы яму, даліктуну, і сказала: “Не выганем, але проша вон”.
Тэкля сцвярджала сябе, між іншым, і тым, што ведала дзесяткі два польскіх і рускіх выразаў і часам падводзіла размову, каб выкарыстаць сёе-тое з гэтага запасу.
Бледнае аблічча Майкі перакрывілася.
– Я не сказала, што не прымаю нікога. Але я нікога не прымаю з Вежы і Загоршчыны.
Ы-ы, ы-ы, – сказала Тэкля. – Вось што: чаго гэта ты, дзеўка, круціш? Думаеш, адну такую цацу бог стварыў?
Тэкля!
Ну, вядома. Як гадавала Тэкля, то добрая была. Тады мамка была міла, як ззаду мыла.
Не трэба, няню...
І чаго ты з сабою такое робіш? Ссохла ўся. Трэці месяц толькі як да таго крактуна выходзіш – сонца бачыш. У цемры сядзіш. Што тут табе, манастыр? Жнівень на дварэ стаіць, дурніца. Дзеўкі ў полі так песні крычаць – сама б зноў дзеўкай стала, прасціце, канечне, в натуры...
Я прашу, прашу вас...
Якія грахі замольваеш? Адзін грэх маеш. Паніча суседскага з домам пасварыла. Чым ён табе не здаўся?
Я і без вас ведаю...
То таму і сядзіш? – спалохалася Тэкля.
Таму і сяджу, – упершыню за ўвесь час прызналася Міхаліна.
Ду-урніца! – Тэклін твар перакрывіўся ад неўразумення і жалю. – То нашто ж?!
Я вельмі дрэнна зрабіла яму. Я сама ведаю, што няварта яго.
У Тэклі з’явіліся на вачах слёзы.
І так сябе мучыць? Ах-х ты! Грэблу, што коней чысцяць, узяць бы ды скуру са спіны тваёй, каб не села.
Тэкля, – папрасіла Майка. – Мне вельмі дрэнна...
Га-аротніца ты мая! Ды як жа ты?
Ніяк. Выйду за Хаданскага.
Нянька схапіла Міхаліну за плечы.
За яго? Ды плюнь ты, хай ён утопіцца! Нашто табе ў тую квэку лезці? За Выбіцкага – і тое лепей, хай сабе ён і парцяныя[18] шкарпэткі носіць.
І раптам пацалавала дзяўчыну:
Дзеўка, кінь! Дзеўка, хай ён пэнкне! Хай ён, жорсткі чалавек, на трыбусе поўзае ды зад валочыць. Ой, паплачаш! Хлопца якога на каго мяняеш. Ото б я з ім аджыла. Маечка, дзетухна, не ідзі ты за таго! Людзі Хрыстом богам моляць, каб за табою ды яму не дастацца! Падумай пра іх...
Майка здзівілася. Тэкля гаварыла зараз, як сталага розуму жанчына. Магчыма, не свае словы.
Такі ўжо воўк – толькі ім вёдры са студні даставаць. Калі нават пойдзеш – пакінь, дзетачкі, людзей у сваім майне. Хай асобная ад мужа даброта ў цябе будзе.
Тэкля заплакала.
А лепей у-ця-кай ты ад яго. Ідзі да загоршчынскага паніча, павініся. На каленях прыпаўзі да павініся. Пэўна, не з’есць. Ну, дасць, можа у вуха раз-другі, як, не раўнуючы, мне за дурасць нябожчык Міхал. Ну, па спіне разок перацягне, дый даруе. Я табе кажу, даруе. Затое век гора ведаць не будзеш. А добра як з ім будзе! Што ў царкве, што ў ложку. Ды я б, маладою, на край свету за ім пабегла, каб хвіліну на мяне паглядзеў. Ён, ці ведаеш, бы ў песні: “Як ён мяне пацалуе – тры дні ў губе цукар чую”.
Старая гладзіла Майчыны плечы і адчувала, як яны дрыжаць пад яе рукой.
Папрасі даравання. Ты не думай. Гэта не страшна. Наадварот, салодка і лёгка, ясачка ты мая. Нічога ж не зробіш, доля наша такая. Я і то часам Міхалку прасіла: “Набі ж ты мяне, даражэнькі, можа, я ўжо тады менш цябе, змея, кахаць буду”.
І пад гэтыя цьмяныя пакорлівыя словы Майка заплакала. Упершыню за восем месяцаў.
Нічога... Нічога не зробіш, Тэкля. Позна.
З труны толькі позна... Ты проста аддай сябе на ягоную літасць... на ягоную абарону.
Нібы малой, Тэкля выцірала Майцы аблічча памочаным ручніком.
Ты ідзі. Прымі, калі прыйшоў чалавек. Пагавары, нічога не зробіцца.
Занадта проста трымаючыся, яна выйшла на тэрасу і ўбачыла ля балюстрады высокую жанчыну ў залацістай сукні.
Вочы міжвольна адзначылі зграбнасць постаці, простую элегантнасць убору, капялюшык з танюткай залацістай саломкі.
Твар госці хаваў цёмны, з мушкамі, вельмі густы вэлюм.
– Пробачце, я прымусіла вас чакаць, – па-французску сказала Майка.
Госця адказала таксама па-французску. І хоць памылак у вымаўленні не было – празмерная правільнасць мовы лепей за памылкі казала аб скутасці чалавека, які гаварыў.
– Што вы, – сказала госця. – Я проста не звярнула ўвагі. Заглядзелася на гэтую раскошу.
Тэраса вісела над крутой стромай. Унізе быў адхон з дрэвамі і возера. Злева дзве снежныя званіцы. Яшчэ далей – стужка Дняпра, а за ёю жоўтыя ад жыта ўзгоркі. Далёка-далёка.
– Сядайце, калі ласка, – упарта трымаючыся французскай, сказала Міхаліна.
Нейкую трывогу выклікала ў ёй гэтая жанчына. Яна не бачыла пакуль яе аблічча, але трывога ўзрастала.
– Дзякуй вам.
Яны сядзелі адна насупраць другой і маўчалі. Доўга. Госця, здавалася, слухала. І не проста слухала, а заслухалася. Галоўка схілілася набок. З-за цёмнага вэлюму, яшчэ цямнейшыя за яго, вільготна глядзяць, не міргаюць вочы.
З-за шатаў дрэў, з-за Дняпра тонка-тонка, высока-высока гучала жніво. Нібы па шкле лёгкім срэбным малаточкам, нібы ў тонкі шкляны посуд, на мяжы слыху, звінелі галасы. А можа, гэта звінела дрыготкая шкляная смуга гарачага паветра над нівамі?
З адвечнай спеўнай тугой, з перападамі і ўзлётамі, калі здаецца, што вось зараз чалавек увесь, да апошняга, выльецца ў песню, звінелі галасы.
Гэта не была скарга. Гэта спявала сама зямля.
Майка раптам убачыла, што вочы невядомай, вялізныя, як азёры, глядзяць ужо на яе і праз яе, не разглядаюць, а проста бачаць: наскрозь
А ў шкляных далях, як з неба, спявалі, звінелі галасы:
– Чуеце? – спытала раптам жанчына.
Майка здрыганулася. Таму што невядомая сказала гэта па-мужыцку. Натуральна, нібы іначай і быць не магло, спеўнай прыдняпроўскай гаворкай, якую яшчэ больш адцянёўваў нейкі дзіўны, трохі дзіцячы акцэнт.
“Алесь гаварыў заўсёды па-мужыцку. З жанчынамі і мужчынамі, на полі і ў зборні. І таму ўсе тыя, хто ўжываў мужыцкую мову, там, дзе яе не прынята было ўжываць, мелі дачыненне да яго”.
– Чуеце? Жаночы лёс. Аднолькавы і ў пані, і ў прыгоннай.
Майка адказала таксама па-мужыцку – прыняла выклік:
– Згадаеце расцаніць гэта як размову пра ўсіх жанчын ці пра мяне?
Жанчына ўсміхнулася:
Усё адно, – разлічаным, пластычным жэстам жанчына прыўзняла і замацавала на капялюшыку вэлюм. – Я былая прыгонная акторка пана Вежы. Гелена, а па новым прозвішчы – Карыцкая.
Міхаліна пазнала яе... Тая... Што ж здарылася?
Майчыны вочы прабеглі па ўсёй постаці актрысы, з галавы да ног. “Хлусня, – міжволі падумала Міхаліна. – Тое, што казалі пра іх, таксама была хлусня. Нехта сказаў подласць, зрабіў подласць, а я пайшла ў яго на шворцы”.
Нібы зразумеўшы яе, Гелена ўсміхнулася. Усмешка была такая, што Майка зразумела: толькі ласкай і паблажлівасцю гэтай жанчыны можна растлумачыць сам факт размовы. Яна рабіла ласку, і ніхто не асмеліўся б зрабіць ласку ёй. Міхаліна глядзела на поўныя вочы.
Сонца на твары. Хохлікавыя каўпачкі “панічоў” кідаюць на сукенку і твар бэзавыя і ружовыя адбіткі. Вочы вялізныя.
А плечы тонкія, але, адразу відаць, вытрымаюць усё.
Незвычайная, пагрозлівая прыгажосць. Захоча – адбярэ.
І, нібы толькі ў жаданні гэтай жанчыны была справа, дзяўчына ўся натапырылася, як перапёлка, што бароніць гняздо. Яна не ведала, што Гелена прыблізна на гэта і разлічвала, едучы сюды, і таму здзівілася, убачыўшы на яе вуснах тую самую ўсмешку.
Карыцкая таксама ацэньвала субяседніцу, ад попельных валасоў да насцярожанай усмешкі, да вострага носа туфліка, які высунуўся з-пад сукенкі. І ацаніла. “Прыгожая. Нават надзвычай прыгожая і жаноцкая. Абатрэцца трохі, пазбавіўшыся ад свавольстваў, – будзе жанчына... Значыцца, вось каго... Што ж, хіба яна лепшая за мяне?...”
Не. Не лепшая. Проста другая. І вось такую, другую, ён яе і кахаў.
На хвіліну ў яе сэрцы абудзілася раўнівая жаночая злосць, але яна адразу справілася.
Проста перад тым, што яна, Гелена, зрабіла, гэты маленькі верабей нічога не значыў. Алесь, вядома, будзе кахаць яе. І толькі. А яе, Гелену, ён не забудзе.
Ад вераб’я нічога не залежала, і таму з ім трэба было быць добразычлівай.
Гелена ўсміхнулася.
Міхаліна глядзела на яе строга і насцярожана:
Вы ведаеце, што я парушыла ўсе сувязі з гэтымі дамамі? Нашто вы прыйшлі?
Даведацца, ці канчатковае гэта рашэнне? – спакойна сказала Гелена.
Выбачайце, калі ласка, але я не ведаю, якую цікавасць гэта можа мець для вас?
З ніў зноў ляцела далёкае:
Хіба для мяне? – спакойна скзала Гелена.
Майка не разумела яе. Але спакой актрысы, яе упэўненасць нараджалі неспакой, боязь і трывогу.
“Адбярэ. Захоча і адбярэ. Гэтая здолее”.
Майка памятала яе на сцэне.
“Усё. Канец. Дагулялася. За каго сябе лічыла, варты жалю вераб’ішка? Хаданская хлусіла. Але хлусня можа зрабіцца праўдаю”.
Карыцкая глядзела на паненку і разумела ўсё.
Хочаце, каб я сказала, аб чым думаеце?
Вы можаце? – іранічна спытала Міхаліна.
Магу.
Не трэба.
Але не трэба і вам так думаць. Не непакойцеся. Я прыйшла сюды не дзеля таго.
І, нібы ратавалася ад чагосьці, трохі паспешліва сказала:
Вы ведаеце, што па намаганню гэтага чалавека, тады яшчэ зусім дзіцяці, я атрымала волю і некаторыя незалежныя сродкі, якія мне здаюцца багаццем.
Тон гэты быў брыдкі, але Гелена ведала: толькі дзелавітасцю і вонкавай сухасцю можна не сапсаваць справы, не насцярожыць, пераканаць у тым, у чым хочаш. ...І яшчэ – трошкі – упэўненасцю ў сабе. Каб адчувала, што ніхто яго не адбіраў і не адбірае, але ёсць такі чалавек, які... можа адабраць у кожную хвіліну.
Віншую вас.
Як вы думаеце, што магу я адчуваць да чалавека, які бескарысліва даў мне ўсё гэта?
Майчыны зрэнкі здрыгануліся.
Мяркую... удзячнасць.
Вядома, удзячнасць. І самую глыбокую павагу. І... любоў, бо чалавека такой маральнай чысціні мне яшчэ не даводзілася бачыць.
Сэрца Міхаліны сціскалася ад думкі, што субяседніца таксама можа кахаць яго. Таксама? А хто яшчэ? Хіба яна? Хіба ёй не ўсё адно? І яна сказала назнарок суха:
Яму яшчэ не было дзе страціць мараль.
Мы не судзім людзей за будучае, – сказала Гелена, нібы не заўважаючы, што чырвань кінулася Майцы ў твар ад гэтых слоў. – Як вы думаеце, павінна я, у сваю чаргу, у меру маіх сіл памагчы яму?
Пэўна.
Не ведаю, магчыма, я перашкоджу, але іначай не магу. Некалькі апошніх месяцаў я заўважала, што ён пакутуе. Я не ведала прычыны, але ўрэшце здагадалася, што гэтая прычына – вы.
Прабачце, але аб гэтым я не хачу гаварыць.
Тон быў рэзкі, але Гелена бачыла прасвятлелыя вочы дзяўчыны і разумела, што тая раптам перайшла ад безнадзейнасці і адчаю да самай высокай трапяткой радасці. Гелена ведала, што Міхаліна цяпер даруе ёй нават словы, якія яна мелася вымавіць, адмовіцца ад дзявочай грэблівасці перад яе словамі, вызваліцца ад рэўнасці і, магчыма, будзе нават любіць яе, Гелену, за тое, што яна прынесла ёй гэтую іскрынку святла. Гелена ведала, што лепшы сродак узвысіць чалавека, які знаходзіцца ў такім стане, – гэта прышчапіць усведамленне таго, што, нягледзячы ні на што, нехта ўсё ж кахае яго.
У мяне будзе дзіця, – сказала Гелена. – Ад каго, спадзяюся, не важна. Гэты чалавек звязаны з другою, і рассекчы гэты вузел можа толькі бог.
Майка і сапраўды не адчувала грэблівасці. Наадварот, шчымячы жаль.
Смерць? – спытала яна.
Бог. Спадзяюся, вы не асудзіце мяне, калі даведаецеся, што я кахала, кахаю і заўсёды буду кахаць яго.
Гэта было б ханжаства... Што ж рабіць, калі зямныя законы супраць?
Божыя.
І няхай... няхай... Усё адно. Гэта ўсё адно шчасце.
Што ж тады сказаць аб тых, хто сваім капрызам разбураюць шчасце?.. І калі быць з каханым не грэх, то што тады грэх?
Майка апусціла веі.
– Нейкім чынам балбатня чэлядзі аб гэтай акалічнасці дайшла да пана Алеся. Ён заўсёды ставіўся да мяне добра. Я думаю, яму стала не пад сілу жыць. Вы ведаеце, гэтыя абрыдлівыя плёткі... Адна з іх, самая хлуслівая, пару тыдняў таму дайшла да яго. Толькі гэтым ды яго дабрынёю я магу растлумачыць тое, што ён мне прапанаваў, – Гелена зрабіла паўзу.
Звінела за ракою жніво.
– А прапанаваў ён мне ні больш ні менш як прыкрыць мой “грэх”. Я дарую яму, ён жа нічога не ведаў, а пасля яму было ці не ўсё адно... І вось таму я і прыйшла да вас. Мне здаецца, тое, што здарылася, гэта ўжо занадта.
Гелена прыціснула далонь да грудзей:
– Сёння ён зрабіў гэта. Заўтра падставіць галаву пад кулю. І вось я пытаюся ў вас, – у голасе была відавочная пагроза, – ці сапраўды вы вырашылі назаўсёды парваць усе сувязі з гэтай фаміліяй?
Я... не ведаю.
Вырашайце.
Майка сапраўды не ведала, што ёй рабіць.
– Ён памрэ, Міхаліна Яраслаўна, – нібы адчужана да яе, сказала Гелена. – Нельга так жорстка.
І гэты амаль умольны тон вярнуў Міхаліне ўпэўненасць:
– Я ўсё ж не да канца разумею вас. Мне здаецца, жанчына здольна на высакародныя ўчынкі толькі ў імя асабістай прыхільнасці.
Карыцкая зразумела: дзяўчо заганарылася. Трэба было адразу ж пасадзіць яе ў лужыну.
– Вы лічыце, што ў імя асабістай прыхільнасці жанчына можа пайсці і на такі высакародны ўчынак? Мне здаецца, да такой ступені жаночае каханне не даходзіць.
Майка не глядзела на яе. Яна ледзь не калацілася ад супярэчлівых пачуццяў: крыўды на гэтую жанчыну і захаплення ёю. І яшчэ яна падумала аб тым, што яна патрэбна яму і добрая, і благая, усякая. Іначай бы гэта не было каханне.
Гелена ўстала і апусціла на твар цёмны з мушкамі вэлюм:
– Вось і ўсё, што я хацела сказаць. Ва ўсякім разе, раю паспяшацца, калі вы не хочаце назаўсёды страціць яго.
Майка глядзела на яе, і, нібы адказваючы на яе думкі, жанчына сказала:
– Адкуль я ведаю? Можа здарыцца ўсё. І потым, заўтра рана ён едзе ў Пецярбург. Магчыма, на некалькі год... Што яму тут?
Схіліла галаву.
– Бывайце.
Майка глядзела, як госця спускаецца са сходаў на круг гонару, і невядомая трывога расла ў яе душы.
“Як ідзе... Якая прыгожая... У сто разоў прыгажэйшая за мяне”.
Яна не ведала, што рабіць.
Чаго яна прыходзіла? – спытала Тэкля.
Так. Загадай, каб запрэглі коней.
Калі Тэкля вярнулася, Майка сядзела ля балюстрады і сціская пальцамі галаву.
Прычоску папсуеш, – паддала жару Тэкля. – Едзь ужо.
Добра.
А Ілля?
Скажы яму, што я не прыму яго сёння. Ні заўтра, ні паслязаўтра.
...Коні, запрэжаныя ў лёгкую брычку, імчалі да гасцінца. Налева – будзе Загоршчына. І заўтра ён едзе. На гады...
Яна сядзела, трохі падаўшыся наперад. Тонкі твар быў трохі бледны.
На ростанях яна памарудзіла трохі. Боль рос, але расло і пачуццё ўніжэння. І, аднак, трэба ехаць.
Яна раптам сцёбнула коней і нечакана моцным рыўцом лейцаў звярнула направа.
– Но! Но! – голас яе зрываўся.
І каб ужо ні аб чым не думаць, ні на што не звяртаць увагі, забыцца, яна пагнала коней па гасцінцы. Прэч ад Загоршчыны! Далей! Далей!
Усё было скончана і ў Загоршчыне, і ў Вежы. Чакала дарога. Чакаў Пецярбург, Кастусь, універсітэт. Апошні вечар, уласна кажучы, Алесю не было чаго рабіць. Хіба што развітацца з наваколлем.
Пан Даніла, які прыехаў разам з унукам у Загоршчыну, увесь дзень хадзіў злосны, чапляўся да ўсіх і ледзь не лаяўся, а потым раззлаваўся на Алеся за спачувальныя вочы і прагнаў прэч.
Алесь зайшоў да пана Юрыя і нагадаў, каб той Паўлюка і Юрася ўладкаваў у Горацкую акадэмію. Абодва любілі зямлю і мелі добрыя галовы.
Вочы пана Юрыя былі сумныя і зараз зусім не нагадвалі вачэй маладога чорта. Ён нявесела ўсміхаўся і падтакваў сыну:
– Але. Вядома. Не збяднеем. Затое агаворым, каб вярнуліся сюды. Два свае аграномы. Адзін у Вежу, другі – да нас. І суседзям памогуць. Я ведаю... Агрыкультура!
...Алесь ішоў берагам Дняпра. Імкнулася, бегла некуды шырокая плынь. Сінія пагрозлівыя хмары стаялі, не рухаліся, за вялікай ракой. Кроплямі пралітай крыві чырванелі татарнікі.
Ён мінуў курганы – іх было тут дзесяткі тры, розных – відаць, нейкі старажытны племянны могільнік, – і пайшоў угору па спадзістым адхоне. І на курганах, і тут, але радзей і радзей, магутна і сакавіта тапырыў свае дзіды баец-чартапалох. І Алесь ведаў, што ўсё гэта, навакольнае, ён ніколі не здолее забыць.
Уявіў сабе, як заўтра раніцай маці будзе трымацца з усіх сіл, бацька – нявесела жартаваць, а дзед з заўсёднай іранічнай усмешкай скажа, перадражніваючы семінарскі лаціна-рускі жаргон:
– Ідзі, рытар, ужо там па цябе sub aqua[19] прыехала.
Сто год так дражнілі самаўпэўненых боўдураў, што вучацца невядома нашто, не маючы і напарстка мазгоў.
Сціснула горла. Не хацелася кідаць усяго гэтага.
І ўсё ж абшар, і велічная плынь, і бярозавы гай, у які ён зайшоў, дзіўна супакоілі яго. На свеце яшчэ магло быць шчасце.
Гай быў белы-белы. Зялёная трава, зялёныя шаты, а ўсё астатняе, як кінуць вокам, белае як мармур, як цукар, як снег.
Матавыя ствалы бяроз былі ўкрыты чорнай вяззю. Мядовы свіст невядомай птушкі – для гівала было позна – ляцеў аднекуль з сонечнай лістоты.
Сонца схілялася і мякка заглядала пад лістоту. Нібы хацела праверыць, што там магло здарыцца за дзень.
Было ціха. Быў мір.
...Ён ішоў дадому, а над ім, у вышыні, плылі зялёныя, пурпурна-чырвоныя і сінія аблокі, якія свяціліся сваім святлом.
На двары, ля ўпакаваных павозак, Халімон Кірдун лаяўся з Фельдбаўхам. Кірдун з жонкай павінны былі ехаць разам з Алесем. І таму Халява быў поўны самым невыносным для ўсіх гонарам.
Але ж плед такі паніч ацаніць, – казаў Фельдбаўх. – Плед гэты ёсць практычны. Не пэцкаецца ён. Nüch?
Панюхай ты, ведаеш што... – злаваўся Халімон. – Гэтай анучай набожчыкаў укрываць. – Халімон смела валіў цераз пень-калоду, бо ведаў, што немец дрэнна разумее хуткую гаворку. – А яму трэба яркі, вясёлы. Да нас з панічом, магчыма, кабеты хадзіць будуць. Зірне якая на гэткую посцілу ды яшчэ, крый божа, пасівее... До ўжо тваёй улады над хлопцам!
Хам-Халімон, – сумна сказаў Фельдбаўх. – Драўляная галава Халімон. Хвалько-Халімон.
І адвярнуўся.
Няма ўжо ні твая, ні мая ўлада, – сказаў ён пасля паўзы. – Гарэлка нам з табой толькі ўлада хлябтаць. Пі адзін... Наг-бом... Вайсрусішэ свін-нья!
Кірдун раптам з сілаю ляснуў шапкай аб зямлю.
Ды што ты да мяне прывязаўся, перачніца нямецкая?! Мала мы з табою, ты, нежанаты, ды я, пры жонцы халасты, той гарэлкі папілі ды ў дурня пагулялі? – на вачах Кірдуна выступіла вільгаць. – Мне, думаеш, лёгка? Буду там чорт ведае з кім тую гарэлку хлябтаць.
Я таксама ёсць басурман.
Ты свой басурман, – гарачыўся Халява. – Наш. Беларускі. Ай, ды ідзі ты!...
Схапіў немца за плечы і патрос. А той яго. З хвіліну яны торгалі адзін аднаго. Усё больш і больш павольна. І ўрэшце кінулі.
Сумна, – сказаў Кірдун.
Сумна.
– Кладзі гэтую анучу. Спатрэбіцца. Хадзем лепей вып’ем.
Алесь усміхнуўся і падумаў, што яму, канечне, трэба зрабіць яшчэ нешта. Ага, трэба развітацца з самім сабою, маладым. Бо калі ён вернецца, магчыма няхутка, ён будзе ўжо зусім другі, непадобны, а Урга можа састарэць ці нават здохнуць.
Ён абмінуў дом, прайшоў пад срэбнымі фантанамі італьянскіх таполяў і папраставаў да карціннага павільёна, купал якога цямнеў пад шатамі дрэў.
...Моўчкі, нібы запамінаючы, ён сядзеў перад карцінай у пацямнелай ад часу раме.
Зноў, нібы ў маленстве, яна ззяла сваім святлом. І пад галінамі яблыні, цёмная зеляніна якой хавала далягляд, юнак вёў за аброць белага каня. Нібы сотні залатых сонцаў, ззялі ў лістоце плады. І белы конь, трапяткі і спакойны, бы ў казцы, быў Урга. А юнак у круглай шапачцы – ён, Алесь.
У павільёне было цёмна. Гарэла толькі адна свечка перад карцінай. Ён так задумаўся, што не адразу пачуў, як яго нехта заве.
Алесь убачыў цемру, а ў ёй, як на карцінах Рэмбранта, аранжавае аблічча і кісці рук. Распаўнелая і добрая Анежка стаяла перад ім, жонка суровага Карпа.
Паніч, – сказала Анежка. – А божа ж мой. І не даклічашся.
Што, Анежачка? Трэба ісці, ці што?
Не, – сказала Анежка. – Вось.
Ён не заўважыў, як яна знікла. Цяпер у цемры, на тым месцы, дзе была яна, стаяла другая.
Доўгі шаль зліваў яе з цямноццем. Відаць было толькі адну руку і трохі ўскінутае аблічча.
Ты? – спытаў ён.
Лёгкі звон, нібы вада лілася ў вузкагорлы збан, напоўніў Алесевы вушы. Намаганнем волі ён здолеў стрымацца. Але ў тое самае імгненне ён зразумеў, што Гелена мела рацыю, не згаджаючыся на шлюб з ім. Нішто не забыта. Самагіпнозам была нянавісць, дурасцю была пагарда, хлуснёю – абыякавасць. І ўсе крыўды, і ўсё, што было, і чуткі аб Хаданскім, і абраза Франса, і сустрэча ля царквы – усё было лухта.
І спакой, і пакланенне перад Геленай, і глыбокая, да апошняга каменя, удзячнасць ёй нібы збляклі перад простай праявай яе з’яўлення. Гелена была мудрэйшая. Яна ведала і бачыла ўсё.
Чаму ты тут? – спытаў ён.
Ён адчуваў, што кахае яе да немага замілавання, але ён ужо не мог, як раней, зрабіць выгляд, што нічога не было.
Сёння да мяне прыходзіла Гелена.
Збіваючыся, захлынаючыся словамі, яна расказала аб іхняй размове, і Алесь зразумеў, што Гелена дабілася свайго, зрабіла немагчымым усякі яго крок да яе. Усё было скончана, нават калі б ён вырашыў ахвяраваць здрадлівым каханнем у імя сумлення і высакароднасці, як ён думаў.
Нельга было, каб Гелену, маці яго будучага дзіцяці, лічылі хлуслівай. Ды і яна сама дабівалася аднаго – яго маўчання.
Здарылася.
Гэтага ўжо нельга было выправіць.
Зразумеў раптам усю прорву між апошняй высакароднасцю адной і зажывошчамі другой, ён глядзеў у Майчын твар.
– Можа, ты растлумачыш мне, як гэта здарылася?
Яна пачала расказваць. І аб плётцы, і аб тым, як яна ўпэўнілася ў яе хлуслівасці, і як зразумела ля царквы, што будзе пагарджаць сабою, калі яна, такая, стане побач з ім, і як вырашыла сама сябе стаптаць за сваю памылку. І як не падумала тады аб ім, і як назнарок рабіла самыя дзікія ўчынкі, каб нават самой не сумнявацца ў сваёй подласці.
Ён маўчаў.
– Я ведаю... ведаю, як я вінавата. З самага пачатку ведала, таму і не ішла. І заблытвалася ўсё больш... больш... Я ведаю, мне нельга дараваць, і мы не можам быць ранейшыя адзін да аднаго... Я прыйшла толькі сказаць і пайсці. Але мне будзе цяжка... цяжка кінуць цябе, не ведаючы, што ты хоць трошкі зразумеў і трошачкі дараваў мне.
І раптам яна ўпала перад ім, нібы прысела бокам на сагнутыя ногі, і схавала твар у яго каленях.
Ён мякка пагладзіў яе па галаве:
– Як жа ты змардавала сябе, дурное дзяўчо!
Сеў побач на падлогу.
– Ану, кінь равець. Падумаем, што рабіць, калі ўжо так заблыталіся.
Яна разрыдалася яшчэ больш гаротна і няўцешна.
Ну вось, – сказаў ён. – Многа салонай вады. А ўсё праз тых мярзотнікаў. Мне чамусьці вельмі хочацца, каб фаміліі Хаданскіх падалі сёння на вячэру сабачы памёт.
Алесь... Алесь... – калацілася яна.
Я кахаю цябе, – сказаў ён. – Я не ведаю за што, але я кахаю цябе. Але я не ведаю яшчэ, як нам разарваць сетку гэтых старых, дурных забабонаў... Ну, то што будзем рабіць, пасварыўшы два роды? Новы Шэкспір? Рамэа і Юлія для бедных?
Я ведаю... што... Я... пай-ду... Толькі ты даруй. Калі я падумаю, як я.... цяб-бе... мне не-маг-чы-ма. Калі гэта можа... калі гэта толькі можа цябе супакоіць і прымусіць трошкі дараваць мне – я магу сказаць, што я заўсёды, заўсёды... любіла цябе... што нікога са мною не было б... Што нікога.... ніколі са мной не будзе – вось так я пакараю сябе за твае пакуты.
Так кахаеш мяне?
Яна моўчкі, праз плач, затрэсла галавой.
Пойдзеш са мной?
Хліпаючы, яна адмоўна паківала галавой.
Чаму?
Я такая... такая!.. Алесь, Алесь, даруй мне. Я так кахала цябе. І кахаю. Аднаго. Калі ты даруеш – я ніколі больш не буду рабіць так. Я даю табе слова. Я заўсёды буду добрая.
Лічы, што пачала, – сказаў ён і пагладзіў яе па галаве. – Будзеш мяне чакаць?
На... нават калі скажуць, што ты мёртвы. Нават калі сама ўбачу, што ты мёртвы. Не паверу.
Ну, вось і ўсё.
Праўда? Праўда? – нават у паўцемры было відаць, якія прамяністыя сталі яе вочы.
Праўда, – сурова сказаў ён. – Кінь плакаць. Ужо няма прычыны.
Але яна плакала. Толькі слёзы былі іншыя.
Прымак або прыёмыш, наконт якіх загадзя абумоўлена, што яны, як і родныя дзеці, маюць права на частку той гаспадарскай зямлі, якую абрабляюць.
Доўблены гладкі латок з ліпы, на які ўкладаюць сець, каб не блыталася.
Рубок – тонкае жаночае адзенне накшталт доўгай сарочкі.
Самаробныя.
Абдыміце мяне. I ніколі ўва мне не сумнявайцеся (франц.).