Ніхто не ведаў, што, вырашыўшы да канца зняважыць сябе, Міхаліна назнарок дазваляе сабе не вельмі – а лепей сказаць – зусім невысакародныя выхадкі, знаходзячы нават у гэтым нейкую помслівую асалоду. Таму бадай што ўсе здзіўляліся з яе дзіўных учынкаў, якіх нельга было ні зразумець, ні растлумачыць.
Яна напрыклад, запрасіла Мсціслава на заручыны:
– Будзеце трымаць корд жаніха, – ласкава схіліла галаву. – Або мой шлейф. І ў тым і ў другім выпадку – сябра дому... Назаўсёды... І потым, я ведаю, што лепшага сведкі такой важнай для мяне падзеі не будзе. Ён паўсюль будзе расказваць пра яе праўдзіва... поўна... цікава.
Мсціслаў глядзеў на прыўзняты ражок прыгожых вуснаў, на нявінныя вочы, на ўвесь воблік гэтай дзяўчыны, і яму рабілася страшна, што ён мог быць закаханы ў такую.
Ён, аднак, не даў зразумець сваіх пачуццяў. Схіліўся залацістай галавою і ветліва сказаў:
– Я ў такіх справах вам не сябра, Міхаліна Яраслаўна.
Назваў па бацьку, чаго Прыдняпроўе бадай не ведала. І ў голасе было такое прыхаванае глыбокае асуджэнне, што Майка апусціла вейкі. А таксама быў закаханы...
– Прыемна хаця, што ў вас засталіся сякія-такія рэшткі сораму за зробленае, – сказаў Мсціслаў. – Мяркую, яны вам яшчэ спатрэбяцца. Як і рэшткі пакут сумлення.
Яна ўскінула бровы. Спалохана.
– Хаця ад душы спадзяюся, што справа не зойдзе так далёка. Няма з-за чаго.
Пасля гэтай размовы Міхаліна раптам, упершыню за ўсе тыдні, падумала пра Алеся. Да гэтага яна карала і мучыла сябе, не думаючы пра іншых.
І толькі тут яна ўпершыню падумала, як жыць яму.
Алесь жыў. Іншым здавалася, нават спакойна. Ва ўсякім разе, замест прадчування страшнага прыйшоў спакой.
Спакойна распараджаўся ў дзедавых збожжавых магазінах, рыхтаваў коней на буславіцкі “бяссенны” кірмаш[13]. Даводзілася шмат выбракоўваць, бо аконамы намагаліся сапхнуць розную здыхляціну.
Унук працаваў да знясілення, і пан Даніла радаваўся: менш дрэнных думак палезе ў галаву, і калі ўжо будзе тужыць, то ад сапраўднай тугі. І ўсё ж спакой Алеся палохаў яго.
Прыязджаў чырвоны ад ранняга загару, такі брудны, што ў каменнай ванне тройчы даводзілася мяняць ваду, еў што трапіцца і потым увесь вечар сядзеў ля агню, перакідваючыся з дзедам нязначнымі сказамі.
Еўфрасіння Глебавічна бачыла крывую ўсмешку, якая з’яўлялася на ягоных вуснах, калі глядзеў на жанчын. Больш маўчала, але крадком вызваліла ад усякай работы двух хлопцаў, каб начамі дзяжурылі ля Алесевай спальні: ”А раптам нешта зробіць з сабою, галубчык”.
Уставаў ён у тры гадзіны ночы, сядаў у ледзяную ванну, еў з людзьмі густа пасоленую бульбу з кіслым малаком і, не чакаючы кашы з баранінай, выязджаў на Касюньцы з двара.
Вежу падабаўся шчэпісты, гаспадарскі і ўсё ж ва ўсім добры ўнукаў розум. А каб і не падабаўся, ён згадзіўся б з усім, што б той ні прапанаваў, з усякім, нават самым бязглуздым учынкам, з усякай, нават самай недарэчнай прапановай.
Усё б раздаў, абы стаў ён здаровы і спакойны.
Пан Даніла здзіўляўся з самога сябе. Трыццаць восем год жыў у самоце, нічога не патрабуючы ад жыцця. Так, паблажлівы ад разумення людзей і велічы стары цынік і іраніст. Валтузяцца недзе наводдаль мурашкі – хай сабе валтузяцца. Мурашнік робяць, гліцу цягаюць – вельмі цікава.
І раптам з’явіўся камячок плоці, уладна ўзяў, запаланіў, прымусіў любіць нявестку, цікавіцца сынам, сустракацца з гэтымі самымі мурашкамі, лезці ў шумлівае, утомнае жыццё, пакутаваць і радавацца.
“Хто ён? Што мне ў ім, калі мне вось-вось ляж ды здохні, а за чорнай рысай – яма?
Але вось вырас, стаў гожы і моцны, і няўдала пакахаў. І так баліць за яго сэрца, як ніколі не балела за сябе.
Ды гэтага мала. Ну вырас, ну, вядома, зусім іншы, чым людзі майго пакалення. Ну і пакінь ты мяне ў спакоі такога, які я ёсць. Не, вучыць. З зямлёю не так, з людзьмі не так, з радзімай не так.
Мала яму, што я па прыроджанай ляноце гавару па-мужыцку. Не, падавай яму самасвядомасць таго, хто я такі і хто ён такі, якая прычына агульнай абыякавасці, і чаму нам у Крыме морду набілі, і чаму таго хахла, што вершы пісаў, загналі туды, дзе бабы бялізну на вясёлку сушыцца вешаюць.
Ну што мне было б раней у тым хахле? Пашкадаваў бы трохі – і ўсё. Не, вучыць. Маўляў, свой чалавек, без кампрамісаў”.
Цяпер Вежа дрыжаў за ўнука. Здаецца, гаспадарыць, гойсае, сварыцца, а вочы пустыя.
– Ды ў чым справа, пане?
– Ён што вам падсунуў? І дзе вашы вочы былі? Яны тоўстыя, але ж гэта сяменнікі, пераспелыя. Яны як вата. Набрыняе вадой, падгніе. Ён каго падмануць надумаў? Якія бярвенні патрэбны, ану?
Аконам муляецца. Мужыкі з прыхаванымі ўсмешачкамі назіраюць за галавамыйкай.
– З зімы...
– Што з зімы?
– З вясны, то бок...
– Што?
– Перацягваюць жывое дрэва тростам туга, каб за лета яно... мацнейшае...
– Чаму?
– Смалой набрыняе... А ўзімку секчы.
– Вось. Смалой набрыняе. Жоўтае, аж звініць. Не гніе... Вось якія бярвенні падай. А ў Мухі спытай, колькі ён на гэтых сяменніках куртажу ў кішэнь паклаў? Не спытаеш – сам спытаю.
Голас як нежывы. Аконаму ад гэтага нават страшней. А Вежы страшней за аконама.
І ўсё ж Вежа нікому не выдаў бы сваёй боязні і сваіх думак. Глебавічна паспрабавала была папікнуць “за чэрствасць” – абарваў.
Не ведаў аб тым і сам Алесь, не ведалі сын з нявесткай, не ведалі суседзі. Вежа бараніў сваю таямніцу, маўчаў аб ёй, як маўчаць аб ганебнай хваробе.
Калі хто-небудзь добразычлівы пытаў, як з унукам, пан Даніла адказваў са звычанай іранічнай усмешкай, ад якой некаторых аж вадун вадзіў:
– Думаў ажаніцца, ды агойтаўся.
Часам і пры ўнуку.
Толькі аднойчы яны пасварыліся.
Быў май. Дрэвы апрануліся ўжо ў маладую клейкую лістоту, і стогадовы каштан ля тэрасы выкінуў да неба тысячы белых конусаў-свечак. Нібыта кадзіў і дзякаваў небу за цёплыя дні. Ночы былі яшчэ, аднак, халаднаватыя, а вада ў Вежавых ставах зусім ледзяная. Ставы амаль не зарасталі: моцныя крыніцы білі з дна.
Дзед і ўнук сядзелі на тэрасе. З нетраў веяла бальзамічным водарам маладой лістоты, вільгаццю ад ставоў і з Дняпра, чыстатой прыбранай, затравелай ужо зямлі.
Салаўі барабанілі, звінелі і цмокалі так, што здавалася, на зямлі існуюць толькі яны.
– Ягайла, – раптам сказаў дзед.
Унук страпянуўся.
– Што Ягайла?
– Ягайла любіў слухаць салаўёў. Ажаніўся ён з Ядвігаю, прадаў Беларусь з Літвою, права першарод-ства – за бабу. Тыя, пры жончыным двары, былі шмат танчэйшыя, цывілізаваныя. Пасмейваліся з яго цішком: варвар, мядзведзяў яму душыць, на кані гойсаць ды мядзведжую шынку рукамі есці. А гэты варвар, што каня спыняў на поўным скаку, пойдзе ў сад ды саловак слухае, а ў самога слёзы на вачах... То хто, я пытаюся, тут варвар?
Звінелі салаўі.
– І што такое наогул жанчына, шлюб без роўнасці, сяброўства? Так, баба.
Ці варта дзеля такога нешта траціць з жыцця? Нават самую крыху? Нічога.
– Вершамі загаварылі, дзеду, – сказаў Алесь. – Гэта што, намёк?
Вежа здзівіўся. І сапраўды атрымаўся намёк.
– Я не хацеў. Але, калі ўжо так выйшла... Не выношу я ў мужчынах бабства... Калі ў іх вяселле?
– Не цікавіўся. Хіба я даў нейкую падставу шкадаваць мяне? Прасіў спачування?
– Не, – сказаў дзед. – Але выгляд у цябе часам такі.
– За выгляд не адказваюць, дзеду.
– А мне ўспамінаецца Халімон Кірдун. Яму б жонцы даць добра ў косці, каб хвастом перад чужымі не круціла. А ён усё шкадуе. А тая яго за гэта святым ды добрым лічыць, а павагі ані на шэлег. “Бяжыць гайня – пабягу і я”. А назаўтра ідзе карову даіць, а Кірдун за ёю, трымаць каровін хвост, каб часам не сцябнула...
– Што мне загадеце зрабіць? – пачаў злавацца Алесь.
– Ажаніўся б з Ядвінькай Клейнай. Кахае цябе. Гожая. І роду добрага.
– Я пайду, – сказаў Алесь.
Пайшоў у сад.
Ад салаўінага бою прабіраў аж да самага сэрца мяккі халадок захаплення. Мокрая ляшчына цягнула шырокія лапы на сцежку. Дрэвы стаялі не варушачыся, раскашаваліся.
З патаемных нетраў – нібы пяшчотны востры струменьчык – далятаў часам гаркаваты пах ландышаў.
І, схаваўшыся яшчэ лепей за ландышы, крычыў аднекуль з яроў і хмызавых нетраў ніколі нікім не бачаны таямнічы, як хохлік, ляляк. Крычаў гартанна, страсна, захлынаючыся:
– Ма-уа, ма-уа, люа-ля, люа-ля!
Часам ён з незразумелых слоў збіваўся на зусім чалавечыя:
– Ліу-блю-ліу-блю!
Але ўсё заглушаў, поўніў, пранікаў салаўіны гром. Салаўі былі і тут, ля ставоў. І нават з-за Дняпра, не менш як за дзве вярсты адсюль.
Ён выбраўся да става мокры, аглушаны. Яго ледзь не хістала ад магутнага, спеўнага, пераможнага трыумфавання жыцця, якое царавала над усім, што дыхала і жыло вакол.
Стаў цьмяна зіхацеў, як луска. Над ім звісала адным бокам вялізная блізкая хмара – запаветны, не менш як шасцісотгадовы, дуб.
Хлопец прыхіліўся да шурпатага ствала і задумаўся. Вакол было добра. Вакол было так добра, што ніякі чараўнік не прыдумаў бы лепей. І яшчэ нават самы злосны вядзьмак не прыдумаў бы нічога горшага за гэта. Такі ва ўсім гэтым быў нялюдскі здзек.
Не было яе. Каб яна была – здзеку не было б. Была б тады зямля, і ставы, і салаўіны гром.
Якая ж гэта дробная лухта разбурыла ўсё гэта? Як можна было хлусіць, калі на свеце ёсць салаўі?! Як можна было хлусіць і, галоўнае, верыць хлусні, калі яны тут, побач?!
Ён пачаў успамінаць яе аблічча. Яна ўзрадавалася спачатку там, ля царквы, у гэтым не магло быць сумнення. Але чаго яна потым спалохалася? Так спалохалася, што нават аблічча стала шэрае? І нашто яна так зрабіла, што вось ён зараз адчувае ўсю гэтую дзівосную прыгажосць як здзек.
Аднекуль з глыбіні істоты наплыла, затапіла ўсё ярасць. Ён ненавідзеў цяпер самі ўспаміны.
Дарэмна ён дараваў абразу.
Месца сустрэчы можна было б прызначыць на азярышчанскіх паплавах, трохі далей таго месца, дзе яны на начлезе стрэліся з Войнам. Пісталетны стрэл быў бы чуцен... Раніца... Раса. Не больш за пятнаццаць крокаў...
Раўбіч стаіць на бар’еры... Секунданты... У руцэ з бранзалетам апушчаны пісталет... Трэба ўзняць свой... Ага, ён прыкрыўся рукой... Цудоўна! Меціць трэба трохі ніжэй бранзалета. Калі аддача будзе меншая, чым звычайна, – рана ў сонечнае спляценне...
А потым Франс. Гэты з-за фатаўства закрывацца не будзе. Тут прасцей. Проста ў гэты высокі бледны лоб. Проста туды. І тады ўжо, калі ўпадзе і будзеш ведаць, што яго павязуць, а праз вадамоіны панясуць на руках – тады пісталет сабе да сэрца і адным разам, з поціскам, з асалодаю...
Алесь апрытомнеў і спалохаўся. Што гэта было? Вар’яцтва пачыналася? У васемнаццаць? Няма чаго казаць, добра... Ён паспешліва скінуў куртку, чаравікі, нагавіцы, сарочку, падскочыў і, ухапіўшыся за сук, ускінуў на яго цела.
Таўшчэразны сук цягнуўся над самай вадою. Дуб нібы выцягнуў адну руку, каб вечна лавіць ёю месячнае і сонечнае святло.
Алесь ішоў, моцна ставячы ногі. Сук неўзабаве патанчэў і пачаў спружыніць пад нагамі, даводзілася балансаваць. Ён пайшоў, пакуль было магчыма, і стаў ледзь не на самым канцы галіны, астываючы пад ветрыкам.
Яму здаўся шолах і нейкі прыглушаны гук на беразе. Азірнуўся – цемра. Нікога.
І тады ён застыў, прыціснуўшы рукі да цела і ўскінуўшы аблічча ўгору. Пад нагамі пагойдваўся сук. Проста ў вочы свяцілі зоры.
Ён апусціў вочы – пад нагамі таксама не было нічога, акрамя зор. Глыбокая сіняя чаша, поўная зор.
Нібы вісіш у цэнтры бясконцага сіняга шара. Зоры пад нагамі. Зоры над галавой.
Закінуўшы за галаву рукі, ён доўга стаяў так, пагойдваючыся ў зорнай бяздоні.
Галіна пагойдвалася. А ён быў між небам і зямлёй. І зоры былі вакол.
Потым ён разбіў сінюю чашу пад нагамі. І спалоханыя зоры пабеглі да берагоў.
І ён плыў у сцюдзёнай вадзе, пакуль хапала паветра. Бачыў у глыбокім паўзмроку карчы, пасмы маладых водарасляў і яшчэ штосьці, што стаяла нерухома ў прадонні, нібы бярвенца, якое затанула, але так і не дайшло да дна.
Адно... А унь другое... А там далей трэцяе.
Гэта спалі, таксама між сваімі “небам і зямлёй”, шчупакі.
...Апрануўшыся, ён лёг на спіну і стаў глядзець на цёмную хмару дуба і яшчэ на зоры. Было вельмі холадна, але ён не адчуваў холаду.
Нечыя рука лягла на яго плячо. Яму не хацелася паварочваць галавы, і тады тая самая рука, дзівосна прахалодная, але цёплая ўнутранай цеплынёй, узяла яго за падбароддзе і адхіліла яго вочы ад зор.
Ён убачыў цёмную сукню, карункавую мантылью, накінутую на галаву.
У цемры невыразна бялела аблічча. Яно схілілася да яго.
– Што з вамі?
Бадай што толькі па голасу Алесь пазнаў у гэтым цені Гелену Карыцкую.
– Вы?
– Але, – усміхнулася яна. – А вы як тут?
Замест адказу ён паціснуў плячыма.
– “А ноч ідзе, і коцяцца сузор’і”, – ціха сказаў ён.
Яна глядзела на яго ўважліва, занадта ўважліва. У цемры бялела аблічча. Як туман.
– Устаньце.
– Ідзіце, – амаль папрасіў ён. – Я яшчэ трохі астануся.
– Калі ласка, – сказала яна. – І мне і вам будзе не так самотна ісці да палаца.
Ён уздыхнуў і ўстаў.
Яны пайшлі па алеі. На няроўным адхоне яна пахіснулася, відаць, ступіўшы на камень.
– Я магу прапанаваць вам руку?
Яны мала гаварылі за апошні час. Неяк спачатку гімназія, а потым гаспадарчыя клопаты аддалілі Алеся. Дый яна трымалася наводдаль, нават калі Алесь наладжваў для актораў гулянкі. Амаль не прыходзіла. Вежа прыбавіў ёй пенсіі, плаціў цяпер сто рублёў, абы не перавабілі ў губернскі тэатр.
Вось хіба што сумнавата было. Праўда, цяпер з’язджаліся на спектаклі з усёй губерні, але самі спектаклі былі цяпер радзей. Дзед наняў па Алесевай просьбе балетмайстра, настаўніка спеваў і яшчэ пастаноўшчыка, ён жа – настаўнік французскай і італьянскай. Яна аднойчы спытала ў Алеся пры сустрэчы:
– Як вы гэтага дабіліся?
– Гм, – сказаў Алесь, – проста сказаў, што нікога не здзівіць тэатр-катарга, як у Юсупава. І што калі ўжо тэатр, то трэба зрабіць лепшы, чым у Шарамецева.
Часам яны сустракаліся на рэпетыцыях або на разборах пастановак. Не вельмі часта. Алесь быў не тым заняты.
...Яны ішлі алеяй і маўчалі. Калі б нехта зірнуў на іх збоку, ён бы падумаў, што гэта дзівосна добрая пара.
– Вам яшчэ не стала сумна тут? – урэшце спытаў ён.
– Чаму ж сумна, – схіліла яна галаву. – Няма часу. Вы ведаеце, я ўжо нядрэнна гавару па-французку і па-італьянску...
– Мне здавалася, вы заўсёды ведалі іх.
– Дзіўна, нешта нібы трымае мяне тут, не дае пайсці. Нешта няскончанае.
Вакол булькалі галасамі хмызы. Кожны па-свойму. Дальнія і блізкія спевы зліваліся ў адну магутную і высокую, аж да неба, мелодыю.
– Чаму вы падышлі да мяне?
– Хіба можна пакінуць другога ў такім халодным свеце?
Мокрыя лапы ляшчыны. Гаркаваты пах ландышаў.
– Ведаеце, аб чым я падумаў на гэтай галіне? Я падумаў, што няма на свеце больш самотнай істоты, чым чалавек.
– Як рана гэта прыйшло вам у галаву...
Маўчала цяпер яна. Таму што ўсё ведала.
З самага пачатку яна з трывогай сачыла ад алеі, як ён ішоў па разгаліне, злёгку пагойдваючыся над вадой.
Ноч пакінула замест яго постаці толькі цень, узнесены ў неба. І ва ўсім гэтым была такая адзінота, такая бязмерная адчужанасць дасканалага, што яна зразумела ўсё. І дробныя былі перад гэтым усе правілы.
Гелена сапраўды не падышла б, каб ён не лёг на траву. Але гэты звычайны, чалавечы рух напомніў ёй, што гэта юнак, маладзейшы за яе на сем год.
...Калі яны падышлі да палаца, было позна. Нідзе ані агеньчыка. Каскады выключаны, акрамя “Пераможанага Левіяфана”, і поўную цішыню парушаў толькі яго шолах ды яшчэ салаўіны харал.
– Бывайце, – сказаў ён, як другу, па-англійску працягнуўшы руку, і асекся. Ён быў бадай спалоханы сваёй вольнасцю... Нібы той, іншай, падаў руку.
Але яна спакойна працягнула яму сваю, і ён адчуў дотык яе пальцаў.
– Бог мой, – сказала яна, – якія халодныя рукі!
Яна глядзела на яго ўважліва. Вельмі ўважліва.
– Свет як здзек? – спытала яна.
– Падобна на тое.
А хто казаў мне, што дзівы павінны заўсёды збывацца?
– Ну, – нявесела засмяяўся ён. – Не я. Нехта іншы. Нейкі адзінаццацігадовы хлапчук.
– Вы памятаеце, калі гэта было?
– Памятаю, – раптам успомніў ён.
– Ну вось...
Маўчанне.
– Ведаеце што, – голас яе сеў. – Не ідзіце нікуды. Калі вам не будзе сумна са мною – зайдзіце. Я запалю агонь... Нельга аднаму блукаць у такі холад.
Кінуўшы гэтыя словы, яна сама спалохалася іх. Але ён сказаў “добра” так натуральна, ні аб чым не думаючы, акрамя згоды, што яна змоўкла. У яго было такое аблічча! Цёмнае, змарнелае, падобнае на жывую трагічную маску.
І з пачуццём, падобным на падзенне ў ледзяную ваду, зразумела, што прыйшоў яе час. Той, адзіны.
Яна працягнула яму руку, бо за дзвярыма, на сходах, было цёмна.
– Хадзем.
...Загарэлася свечка.
Ён не быў у гэтым пакоі доўга. Мінула сем год. Але за гэты час, здавалася, тут не змянілася нічога.
Просценькі туалетны столік. Большы стол, ля якога глыбокае крэсла і казетка. Камін, у якім загадзя падрыхтаваны дровы і бяроста. Паліца кніг. За паўкруглым акном – ноч.
Змянілася толькі адно: дзверы ў суседні пакой былі адчынены, бо ён цяпер таксама належаў ёй. Ды яшчэ на сцяне вісела карціна. Ягоны, Алесеў, падарунак пасля пастаноўкі “Медэі” – “Хата” Адама Шэмеша. Звычайная беларуская хата пад каравай у цвеце грушай і старыя, вельмі старыя дзядок і баба ў белым, якія сядзяць на прызбе і з чаканнем глядзяць на дарогу. А на ўсім гэтым – апошні водствет захаду. Тысячу год ім чакаць і не дачакацца.
– Сядайце ў крэсла, – ціха сказала яна.
Ён сеў.
– І скіньце чаравікі. Раса... Вось вам пантофлі. Адтапчыце заднік – іначай не ўзлезуць.
Яна стала на калені і свечкай падпаліла бяросту ў каміне. Папоўз угору дымок, потым жаўтаваты агеньчык. Зыркі, сіне-чырвоны агонь вырваўся з палону і ахапіў дровы. Полымя заскакала па яе абліччы. Ад гэтага, а можа, ад чагосьці іншага, вочы ў яе былі сумныя.
Па сценах бегалі чырвоныя блікі. Яна села насупраць яго.
– Ну вось, давайце будзем глядзець у агонь.
Ён раптам убачыў, што яе туфлікі таксама цёмныя ад расы. Працягнуў руку – гэта здавалася яму натуральным – і дакрануўся пальцамі да ступні.
– І вы яшчэ смееце даваць мне парады? Ану вазьміце назад свае пантофлі.
– Я да агню.
Алесь пашукаў вычыма і ўбачыў на кіліме чорна-чырвоны плед.
– Прыпадыміце ногі... Вось так... І так...
Ён узняў вочы, і яны сустрэліся з яе вачыма. Большыя, чым ва ўсіх людзей на зямлі, яны ўважліва, нібы ўпершыню бачылі, глядзелі на яго.
Чырвань плесканулася па ягоных шчоках. Ён зразумеў, што зрабіў нешта такое, пасля чаго ні яму, ні ёй нельга будзе нават здалёк зірнуць адно на аднаго, а не тое што гаварыць, як усе астатнія людзі.
Яна ўзяла яго руку.
– Што з вамі здарылася? Што?
Ёй дорага каштавалі гэтыя словы і гэты рух. Сэрца падала. Але яна бачыла гэтую пакутную чырвань і тое, як ён потым збялеў.
– Не ведаю, – сказаў ён.
Яго сапраўды калаціла.
Прыклала нерухомыя вусны да яго лоба.
– Нічога. Гэта проста ад цеплыні выходзіць холад.
Рука хлопца ляжала ў руцэ жанчыны. Ён асмеліўся і, працягнуўшы другую руку, узяў далоньку і схаваў яе ў сваіх далонях.
– Глупства, – сказаў ён. – У мяне ў вёсцы была вавёрка. Калі, бывала, зробіш з далоняў “хатку” з круглым уваходам, то яна адразу залезе туды, накрыецца хвастом і спіць. Вось так і зараз.
Яна паварушыла вялікім пальцам схаванай далонькі.
– Вось і хвост... Сапраўды, глупства.
– Вядома, глупства.
Скакаў агонь. Чырвоныя водбліскі бегалі па яе абліччы. Яно было бледнае, з пяшчотнай і дзівосна гожай скурай.
– Добра? – спытала яна.
– Добра, – сказаў ён.
– То навошта было ісці ў ноч? Чалавеку нельга быць аднаму.
– Чалавеку, які ненавідзіць, нельга быць з людзьмі. Яго трэба цурацца, як заразнага. І я не маю права на паблажлівасць людзей.
– Чаму?
– Я сёння забіў двух чалавек... Ці то я не забіў... Але я ўявіў сабе, як гэта буду рабіць.
– Такое злачынства ёсць у кожнага.
– Хіба? І ў вас?
– Вядома. Памятаеце, як мы на масленай зрабілі гулянку ў “дзікай зале”? Акторы і вы. Памятаеце, крылы былі вакол, і лікі, і жэсты пакоры і гневу?
– Памятаю, – сказаў Алесь.
– І песні памятаеце?
Гукі “Каханага” ўзніклі ў вушах Алеся. Клікалі і як быццам абяцалі нешта галасы. І ён зноў плакаў ля ног гранітнай фіванскай малпы: “Божа, аддалі ад мяне”.
– Памятаю, – збялеў ён.
– Ну вось. Я разумела тады. Яны таксама зрабілі нешта накшталт забойства.
– Вы не спявалі, – сказаў ён.
– Я не спявала.
– Я не магу ненавідзець, – сказаў ён. – Не магу забіваць. Не магу, каб свет быў як здзек. Не магу, каб холад. Я хачу, каб між людзьмі заўсёды было... вось так.
– Так будзе, – сказала яна.
– Калі?
– Хіба я знаю калі? Напэўна тады, калі вось гэтыя старыя дачакаюцца дзяцей. Усіх. Тых, што забылі і што здрадзілі, і тых, што ў кайданах, і забітых. І, галоўнае, тых, што кожны дзень рабілі для другога хоць маленькае дзіва. Калі чалавек, кожны чалавек, вельмі захоча зрабіць другому хоць маленькае дзіва – свет зробіцца светам дзіваў.
Ён схіліўся і прынік галавою да яе рук.
Яна ціха ўстала, падышла да акна і расчыніла яго. У пакой уварваўся салаўіны пошчак.
Потым яна села зноў на сваё месца. З птушынай песняй нібы ўладна ўвайшло сюды, у ціхі пакой, тое, што ён пакінуў на беразе сажалкі: гартанны крык леляка, ап’яненне хмызоў і прыгажось, падобная на здзек.
Ён узняў на яе вочы і ўсё зразумеў.
– Не ідзі, – сказала яна глуха. – Застанься... Калі ласка, хутчэй, хутчэй пацалуй мяне.
Несцерпна калацілася сэрца. Яго ўдары былі, як грозныя ўдары молата. Распасцёрты на спіне, як зрынуты нечым магутным і пагрозлівым, ён бачыў праз адчыненыя дзверы зыркае полымя каміна – і гэта было як быццам яго збіраюцца катаваць агнём.
Полымя. Полымя. Жарынкі ў каміне нібы хутка мяняюцца месцамі. З акна плыве сіняя халаднаватая ноч. У ёй водар лістоты і вільготны пах ставоў, вада якіх настоена на вярбовай кары, карчах і водарасцях.
Але ўсё гэта пакрывае, глушыць утрапёны салаўіны гром. Нібы толькі адна, апошняя ноч засталася ім для песняў і жыцця.
Расплываецца, адыходзіць некуды сляпая нянавісь. З кожным ударам сэрца расце і запаланяе істоту холад, замілаванне, чысціня і боль. І яшчэ вялікі, да самага краю зямлі, і злітны, нібы з аднаго сэрца, посвіст маленькіх птушак у вільготных хмызах.
Залатая галавешка ўпала ў каміне, узняўшы полымя і рассыпаўшы іскры. У яе святле ён убачыў доўгія іскрыстыя валасы і вочы, якія зараз былі толькі чорныя і глядзелі на яго, нібы просячы літасці і адначасова адмаўляючыся ад яе.
Яны ляжалі побач, ён – на спіне, яна – прыціснуўшыся да яго, на баку, і глядзелі ў ноч.
– Чуеш, гэта вярбовая кара, – сказаў ён. – А вось ландышы... А там, відаць, з самага глыбокага яра, дзе сплывае адзіны лапічак снегу... бо ледзяныя крыніцы... чуеш?
– Не. Кару чую, ландышы чую... А што?
– Апошняя анемона... А вось пабегі вампір-травы.
– Чаго?
– Ну, яшчэ завуць вужова зелле. Зноў ландышы... І вось “лясны мёд”.
Маўчанне.
– Не чую. Нічога больш не чую.
Салаўі грымелі, як перад загібеллю. І ад гэтай песні і ад дотыку рукі пашыраліся грудзі і цямнела ў вачах...
...Ля сваіх вачэй ён бачыў яе вочы.
Яны былі большыя, чым ва ўсіх людзей на зямлі.
...Пагрозліва схіленае аблічча бліжэй і бліжэй.
...Зáграва на ім.
...Вусны шукаюць яе вуснаў.
Салаўіны гром.
Вочы большыя, чым ва ўсіх, хто ёсць на зямлі.
...І ў палоне шчыльных, невыносна злітых абдымкаў ён са здзіўленнем, трапятаннем і болем, не верачы сабе, усёй істотай сваёй, ад бронзавага замка рук да вачэй, што глядзелі ў яе вочы, і да пахаладзелых ад здагадкі пальцаў ног, адчуў, як спалохана трапеча яе сэрца, адданае непазбежнаму, і небу, і салаўінаму грому, і яму, сэрца цнатлівай.
У гэтай здагадцы раптам зліліся пошчак салаўёў, гаркавата-халодны пах ландышаў, крык леляка, зоры над галавой і пад нагамі.
А потым усё знікла. Быў свет і ў ім чалавек.
........................................
Галава жанчыны ляжала на грудзях мужчыны. Абое мўчалі, нібы баяліся расплюхаць тое, што неслі сабе.
Алесь асцярожна трымаў яе ля сябе, сам не разумеючы, што з ім. Іншай стала ноч. Іншымі сталі салаўі і пах вярбовай кары. Знікла некуды ўтрапёная страшная ярасць. Разбураны свет, што яшчэ гадзіну назад ляжаў у руінах, пачаў збірацца ў адно і, нібы сам сабою, выстройвацца ў нешта зладжанае. І самае пачуццё гэтай гармоніі пасля развалу і дымных руін было шчаснае і вялікае.
Ён нікога не ненавідзеў. Для гэтага новага, для сораму і гонару, для велічы і бязмернай глыбіні новага былі добразычліва-абыякавыя ўсе ворагі на зямлі.
Яна таксама ляжала нерухома. І ў яе сэрцы зліваліся гонар і адначасова цвёрдае разуменне таго, што яна зрабіла.
Усё пачалося з удзячнасці. У тую хвіліну, калі адзінаццацігадовы хлапчук у дарэмным – хіба дарэмным? – пратэсце, які нічога не мог змяніць, крыкнуў Шчуру гнеўныя словы. Гэта было кранаюча і смешна. Яна ўжо ведала: дзіваў не бывае на зямлі.
І раптам гэтыя рукі зламалі шыю лёсу. Такія яшчэ тады слабыя, а цяпер такія моцныя рукі.
Пачалося з гэтага. І ён, малодшы, раптам стаў усемагутны і нібы старэйшы за яе і даражэйшы за бацькоў, бо яны далі толькі жыццё, а разам з ім рабства, а гэты – свабоду.
А потым прыйшло іншае. Гады тры як прыйшло. Пачалося з гэтай вось карціны. Гралі “Медэю”. Пасля першага ж спектакля прыезджая трупа адмовілася граць з ёю. “Прабачце, гэта проста ўнізіцельна для нас”, – сказаў дырэктар... Яна ўзрадавалася. Усе гэтыя рымляне, грэкі, іспанцы даўнім-даўно абрыдлі ёй. Чаму ў п’есах няма звычайных людзей, якія вакол? Мужыкоў у хаце, вячорак на пакроў, вяселляў, сварак, сконаў? Чаму няма мяшчан, паноў, корчмаў? Чаму на сцэне рухаюцца quasi-іспанцы і на кожным кроку грыміць гром? Хіба такі бедны на трагізм і на смешнае гэты край? У чым прычына?
Ён, той, што пабач, сустрэў яе ля каскада: відаць, чакаў.
Вось. Гэта вам.
У пакоі яна разгарнула грубую паперу і ўбачыла хату з каравай белай грушай і чырвань захаду на тварах старых. Старыя чакалі. Як тысячы такіх на яе замлі. Як яе старыя, да якіх яна не вернецца, бо яны памерлі. А тыя, якія яшчэ чакаюць, не ведаюць, што ніхто яшчэ не вяртаўся да роднага дыму і роднай песні...
Раўла ўсю ноч, гледдзячы на квецень, прызбу і чаканне ў вачах старых. А потым зразумела, што кахае. Таму што ніхто так не разумеў яе... Яна ведала розніцу ў гадах, у паходжанні, ва ўсім... Але яна не магла глядзець ні на кога, апрача гэтага хлопца, хаця і ведала ўсю ненатуральнасць таго, што яна беражэ сябе для чалавека, які ніколі да яе не прыйдзе.. Трэба было ўцякаць, але яна не ішла адсюль, чакаючы нейкай невядомай адплаты, нейкага служэння яму.
Сэрца балела за тое, што з ім зрабілі. А можа, гэта зноў быў лёс? Іначай яна не магла...
А ён ляжаў і думаў, што яму цяпер няма іншага выхаду, як ажаніцца з ёю, бо дзяўчына даверылася яму.
Няхай лямантуе наваколле – ён ім хутка замажа пашчы.
На хвіліну ў яго сэрцы варухнуўся амаль фізічны боль і нясцерпная шкадоба, але ён здушыў іх. Разуменне між ім і той, што была пабач, удзячнасць за зладжаны свет, дзе ўсё было ў ім і ён быў усё, удзячнасць за ахвяру як быццам змялі былое. Яны былі мацнейшыя.
У яго будзе самая лепшая і самая прыгожая на свеце жонка.
Сакавіты, добры пошчак салаўёў, здаецца, прымушаў дрыжаць зямлю. Ён быў такі свежы і халодны, гэты пошчак.
– Я, напэўна, вельмі дрэнная...
– Чаму? – спытаў ён.
– Так не робяць, так нельга... я ведаю. Але ты ўсё ж абдымі мяне.
– Я хацеў сказаць табе тое самае... Але я таксама думаў, што так нельга.
Іхнія ўсмешкі былі побач.
Абапершыся на локаць, яна глядзела на яго.
Не па ўзросту магутныя плечы, шырокія, як на грэчаскіх статуях, гладкія грудзі. Дасканалая закінутая галава.
Ён таксама глядзеў. Рукі пяшчотныя і тонкія. Валасы іскарцца. Вочы ў цемры вялікія-вялікія.
Гелена перакладвала хвалістыя пасмы яго валасоў:
– “Ў барвянапёрым шлеме і крылатым...”
– Ты памятаеш? – спытаў ён.
– Вядома.
– І я. Ты была такая... Раптам выйшла, рэючы плашчом, – аж валасы на галаве заварушыліся. Мне тады здавалася, што ты была ўдвая вышэйшая за іншых. Гэта не так, але вочы ў цябе і зараз большыя, чым ва ўсіх людзей на зямлі.
– А цябе я спачатку і не бачыла. Сядзіць нехта пабач са старым панам. І раптам крык. Бог ты мой, які! Аж сорамна стала, што нехта так верыць. Я забылася і глянула... Вежа чамусьці потым нічога мне не сказаў.
– Дзіва што, – усміхнуўся Алесь. – Я нават не заўважаў тады, што гэты семінарыст – аўтар – падвёў да Магілёва... мора.
– Не, не тое. Я глянула і ўбачыла хлапчука – я і сама была дзіця. А потым ты прыйшоў увечары і сказаў, што дзівы павінны заўсёды спраўджвацца. І я ўсміхалася, а потым пакінула ўсміхацца.
Ён пацалаваў яе рукі.
– Я вельмі шкадаваў цябе. І гэта шкадаванне было, як любоў. І яшчэ было нешта вышэйшае. Я ад яго і зараз не магу пазбавіцца... Не веру, што ты тут, што мая.. Гэта як самае вялікае дзіва.
– Дурнік, я вельмі звычайная.
– Не веру. Мне і зараз здаецца, нібы ты прыйшла да мяне, а потым запалае заранка – і ты падымешся туды.
– Так і будзе. Толькі не туды, а ў нетры. Дзе нават апоўдні – цень.
– Што такое? – непаразумела спытаў ён.
– Потым... І вось ты прыйшоў... Я зразумела гэта як наканаванне.
Усміхнулася:
– Для іншых досыць банальная гісторыя: былы пан і яго былая актрыса. Але ты ніколі не быў панам. Аніводнай хвіліны.
– Аддзін вечар. І не панам, а рабом таго, што ты рабіла са мной.
...Салоўка спяваў. Адказвалі яму іншыя.
– Слухай, – сказала яна, і ён не заўважыў за яе вонкава спакойным тонам чагосьці глыбока прыхаванага. – Ты дзівосна чытаеш. Памятаеш, ты чытаў нам аднойчы, калі мы папрасілі, англійскія вершы? Лепшае, што я калі-небудзь чула.
– А, памятаю... “Энабел Лі” Эдгара По.
Ён абдымаў яе, а недзе за акном цягнулася да зор вампір-трава.
– Дзякуй табе, – дзіўным голасам сказала яна.
Яна амаль супакоілася. Яна ўсё ж пачула ад яго словы кахання, хоць і звернутыя да другой.
...У гэтым голасе быў лёгкі акцэнт, з якім гавораць у Дрэгавічах. Трохі дзіцячы акцэнт, які нараджаў мяккае шкадаванне, імкненне абараніць яе.
...Алесь ляжаў на спіне, адчуваючы, што нейкая невядомая сіла вось-вось, вось зараз падыме яго, і ён без адзінага руху так і паплыве над шатамі дрэў, над кручамі Дняпра. І раптам нешта штурхнула яго, нібы абарваўшы палёт.
– Чаму ты казала аб нетрах, дзе нават апоўдні – цень?
Яна адчула: прыйшоў час. Больш маўчаць было нельга. З кожнай хвілінай яны больш і больш прывязваліся адно да аднаго. Асабліва ён. Бо ў яго не было яе думак і яе цвёрдага рашэння.
– Ты не павінен, – сказала яна. – Не павінен.
– Я хачу, я кахаю цябе.
– Не мяне, – сказала яна. Табе патрэбна другая. Ты кахаеш яе. Ты яшчэ не разумееш гэтага, але ты кахаеш яе.
– Не, – сказаў ён. – Не.
– Так, – сказала яна. – Гэтая нянавісць – гэта проста ваша маладосць. Неўраўнаважанасць.
– То як жа тады?!.
– Ты хочаш спытаць “нашто”? – яна горка засмяялася. – Табе былі патрэбны вера і сіла... Вялікая мужнасць і ўпэўненасць. Цвёрдасць. Хлопчык мой, дарагі, – яна лашчыла яго валасы. – Ты дай мне слова... Табе не трэба больш ніколі быць са мной.
– Калі? – урэшце, пад страшнае падзенне сэрца, паверыў ён.
У ягоным голасе жыла халодная роспач.
– Скора, – злітавалася яна. – Я скажу табе.
– І ты магла?..
– Бог мой. Гэта так мала.
– А знявечанае жыццё?
– Я не збіраюся яго прапаноўваць каму-небудзь яшчэ... І потым, хто мне яго даў?
Ён паверыў: пераканаць яе нельга.
– Будзь мужчынам, – ціха сказала яна. – Побач ці далёка – я заўсёды буду помніць цябе і сачыць за табой. Ледзь толькі табе будзе вось так і нікога не будзе побач – я прыйду. Я даю табе слова, першы мой і апошні.
Ён сеў, абапіраючыся на адну руку, і пачаў глядзець у ноч за акном. Ён маўчаў, хаця яму было дрэнна. Але ён стаў іншы за гэтыя некалькі гадзін. Ён не ведаў, што гэта якасці сапраўднага мужчыны. Але ён цяпер нізавошта не згадзіўся б пакутаваць на вачах у іншых. Ён ведеў, што ён ніколі ў жыцці не заплача, акрамя як па незваротнай страце, якая ёсць – смерць. Проста нібыта развучыўся. Ведаў, што ніколі не страціць сябе, пераконваючы цвёрдую рашучасць. Нізавошта не згадзіўся б упрошваць, бо гэта прыніжае.
Пад ягоным болем жыла павага да слоў такой жанчыны. Яна не хлусіць.
Алесь глядзеў у начны парк, дзе заміралі ў пошчаку апошнія салаўі.
Быў боль і было мужнае прымірэнне. Усё адно, усё адно зоры сталі зорамі, свет светам, а чалавек чалавекам.
“Бяссеннымі” зваліся кірмашы канца красавіка – пачатку мая. Туды ішлі тыя, у каго конь здох узімку, або тыя, у каго не было насення.