Людзі ішлі ўжо вечар і ноч. Уначы – чырвона-чорныя, асветленыя зарывамі, удзень – нібыта звычайныя, толькі ў вачах як быццам аставаліся агонь і ноч.
Пачалося з таго, што ўстаўныя граматы прывезлі ў Браніборшчыну. Перавялі ў грошы аброк, расклалі ўстаўную суму на ўсе двары, палічылі, колькі пойдзе на кожную наступную дзесяціну зямлі. Паколькі кожная наступная каштавала танней – горш за ўсе давялося бедным, якія не маглі многа купіць.
Шасціпрацэнтавы гадавы ўзнос у выкуп быў такі – не асіліць.
Браніборцы падумалі крыху і самі сабе сказалі: канец. Лепей паншчына, лепей нясцерпнае рабства.
Здзіўляла жорсткасць царскай волі. Загорскі і Раўбіч, паны, вызвалілі сваіх больш выгадна. Спачатку думалі – падман, і вось табе на. Атрымалі! Алесь і пан Яраш адразу выйгралі ў вачах людзей.
А потым нехта пусціў чутку, што Раўбіч і Загорскі проста ведалі аб сапраўдным маніфесце і не палічылі за магчымае ісці супраць царскай волі. Нездарма князь у Мілым падчас чытання вачэй не мог узняць з сораму. Але супраць астатніх ісці, відаць, не рызыкнуў. Толькі што сам вырашыў не браць граху на душу, вызваліць “па-царску”.
Мужыкі адмовіліся ад устаўных грамат. Аконам Браніборскага пачаў пагражаць. Людзі крычалі і стукалі кулакамі ў грудзі.
I тут з’явіўся Корчак з людзьмі. Глядзеў у натоўп шалёнымі чорнымі вачыма, гаварыў незразумелае:
– Не мог цар даць такую волю. Сапраўдная воля за сямю пячацямі. У ёй для ўсіх сыраядцаў смерць. Цар загадаў волю віламі браць. Ён за сваё жыццё баіцца. Але як пойдзеце паноў біць – узрадуецца ягоная душа.
Марта з Паківачовага млына (многія ведалі яе па патаемных маленнях) глядзела вялізнымі вачыма. Вочы напалову твару, і ў іх – апантанасць і ўтрапенне:
– Праўду гаворыць Корчак! Сама ад лёзных[80] людзей чула! Расце белабожы конь! Як не падтрымаеце яго – у пекле вам быць! Божае жарабя прадасцё – не бачыць вам шчасця!
Плач баб рэзаў па сэрцы. Усё адно было прападаць з такім выкупам. I таму людзі слухалі. А Марта крычала:
– Маці божая з былой Алейнай брамы плача. Валасы ў яе пасівелі і дыбарам усталі. Мёртвых дзетачак бачыць. Прадалі іх бацькі.
Зрэнкі Марты пашырыліся на ўвесь раёк і трапяталі:
– Бог, бог сказаў! Выдавацьме брат брата і бацька сына на смерць; і паўстануць дзеці на бацькоў і пазабіваюць іх; і будуць вас ненавідзець за імя маё, але хто выцерпіць да канца, спасён будзе.
Мужыкі, урэшце, паверылі. Справа была не ў ляманце Марты. Проста жыць стала нельга, а лямант надаваў становішчу неабходнае адценне жуды і велічы. Хай галосіць.
– Крывёю рака паплыве, калі не заступіцеся!!!
– Глядзіце, хлопцы, – сказаў Корчак. – Не пойдзеце з намі – адзін пайду. Вам потым сорамна будзе.
У гэты час прыйшлі вязыніцкія. Іх прывёу той самы Брона, што калісьці разрэзаў вяроўкі на руках Раўбіча. Вялізны, з англійскім штуцэрам у руках, ён прыйшоў пад абшчынны дуб і кінуў толькі некалькі слоў:
– Вандроўнік дарогаю казаў: паны папоў падкупілі. Папы сапраўдную царскую волю ў царквах схавалі. На прастоле пад сукном.
Натоўп маўчаў. Падобна было на тое. Папы чыталі волю, але папоў на Прыдняпроўі, якіх вера (то адна, то другая) біла і трэсла столькі стагоддзяў, ніколі не любілі.
– Схавалі, – сказаў Брона. – І ці не памацаць нам цэрквы?
Вырашылі: мацаць.
Бліжэй за ўсё было да гарыпяціцкай бажніцы. Людзі пайшлі туды і дарогаю ўзнялі яшчэ вёску Крутое. Гледзячы, як многа мужыкоў ужо ідзе, люд уздымаўся лёгка.
Потым прысталі сяляне дзвюх хаданскіх вёсак. Гэтыя прыйшлі з мяламі, граблямі, сякерамі і косамі.
Абрастаючы, як снежны камяк, натоўп рухаўся да Гарыпяцічаў. Палілі дарогаю панскія дворныя пабудовы. У чырвоным зарыве, вялікія ад яго, рухаліся праз ноч людзі, і страшна, востра блішчалі над іхнімі галовамі адпаліраваныя штодзённай працай вілы і карычневыя бічы на арэхавых цапільнах.
Ужо некалькі сотняў ног тапталі падмёрзлы нанач снег. Ішлі плеценыя скураныя поршні, вайлакі, лап-ці. Пазіраючы на іхнія сляды, пасуравелы пасля забойства Кандрат Кагут жартаваў:
– Глядзі, рашоты сваёй хадой гналі. Ай, мужыкі, ай, галовы!
Рогат каціўся над галовамі бліжэйшых. Гігатаў, як конь, Брона, абкружаны падлеткамі. У хлопцаў былі ў руках сякеры на доўгіх дрэўках, і нават па гэтым можна было пазнаць: з Вязынічаў. Толькі ў вязыніцкіх, прыроджаных лесарубаў, сякеры былі на такіх, удвая даўжэйшых за звычайныя, тапарышчах.
Корчак ішоў перад сваімі, як на свята, п’яны ад думкі, што вось, урэшце, настаў час. Ён не ведаў, што ўся гэтая спроба з самага пачатку асуджана на правал, што большасць думае пра толькі што атрыманую, няхай нават куртатую, свабоду, што ніхто, акрамя ягоных хлопцаў, не назапасіў злосці, што людзі ішлі, як на вясёлую гулянку, і маглі разысціся пры першай перашкодзе.
Не ведаў, што сапраўдны час гэтых людзей прыйдзе не зараз і нават не праз год, але як прыйдзе – пажар будзе палаць зырка.
Корчак не ведаў, што і Кагуты ідуць з ім не ад усяго сэрца. Пайшоў Кандрат, адзіны, хто ведаў праўду пра смерць Стафана і яшчэ гневаўся на ўсіх. Андрэй рушыў за ім: нельга ж было кінуць блізнюка. Але гэты выправіуся без ахвоты і разы са два стрымліваў брата. Пакуль што гэта не ўдавалася, але на трэці раз магло мець поспех.
Ды і што было Кагутам? Яны былі людзі вольныя і, як большасць такіх, хацелі, ды і то не вельмі пільна, паглядзець: а ці не задумалі вялікія людзі падмены маніфеста.
Павінна было мінуць шмат часу. Беларусь павінна была зазнаць яшчэ шмат крыўды, рабунку, галечы і пагарды, каб нарадзіць навальніцу. I таму меў рацыю ў сваіх учынках Загорскі, а не Корчак.
Але Корчак не ведаў, баяўся самому сабе прызнацца ў гэтым, і таму ішоў, нібы яго чакала галоўная справа жыцця. Ён занадта доўга чакаў і зашмат пакутаваў, каб адмовіцца ад “паходу на Гарыпяцічы” (як гэта потым назвалі), выходкі гераічнай, але бессэнсоўнай і таму трагічнай.
У карчме, дзе быў сядзельцам стары Ушар, разбілі дзверы пуні і выкацілі на снег дзве бочкі са смалой. Усе, хто хацеў, рабілі сабе паходні. Гарэлкі дый іншай маёмасці не кранулі: нашто чалавеку потым адказваць перад гаспадаром? Дый ішлі ж не рабаваць, ішлі мацаць царкву, каб самім упэўніцца ў нізкім падмане.
Натоўп ішоў да бочак і адыходзіў з паходнямі. Нібы чорная рака падпаўзала да нейкага месца, тут успыхвала і далей паўзла ўжо вогненная.
Падышлі да Гарыпяцічаў. Сяло маўчала. Ні агеньчыка, ні гуку. Толькі сабакі брахалі ў дварах. Белая, з дзвюма званіцамі, царква на ўзгорку драмала сярод мокрых голых ліп. I вышэй за іх узносіўся васемсотгадовы, чорны і каржакаваты царкоўны дуб, равеснік першай царквы, закладзенай на гэтым месцы.
Людзі здзіўляліся, чаму сяло маўчыць. Яны не ведалі, што, пакуль яны ішлі, затрымліваючыся падоўгу ля кожнай вёскі, і не хавалі мэты паходу, аконам з Вязынічаў паспеў папярэдзіць Сухадол. Палкоўнік Яраслаўскага палка, раскватараванага там, быў хворы, і на Гарыпяцічы з дзвюма ротамі выйшаў Апалон Мусатаў. Яны рэквізавалі ў адным з сёл мужыцкія сані і прыбылі на месца значна раней, чым мужыкі.
I яшчэ ніхто не ведаў, што сюды фарсіраваным маршам падыходзяць яшчэ дзве роты і будуць не пазней поўдня.
Мужыкі валілі вуліцай, гародамі і садамі. Усім хацелася хутчэй дайсці да мэты. Лілася зыркая вогненная рака.
Потым пярэднія пачалі суцішваць крок.
Ля царквы цямнеў салдацкі ланцуг. Спадзістым частаколам ружавелі ўздзетыя ўгору багнеты, і ў іх адбіваўся агонь шматлікіх паходняў.
Натоўп глуха загуў і стаў. Людзі баяліся пераступіць нябачную мяжу, якая аддзяляла іх ад салдат у канцы вулачкі.
Але маўчалі і салдаты. Нават Мусатава прабіралі непрыемныя мурашкі, так многа было перад ім лю-дзей і агнёў.
Рысіныя вочы капітана мацалі натоўп і ўрэшце сустрэліся спачатку з ястрабінымі вачыма Паківача, а потым з чорнымі і дрымучымі вачыма Корчака.
I тут Мусатаў упершыню адчуў няўпэўненасць і жах. Ён не ведаў людзей з гэтай белай масы, але аблічча Корчака ён ведаў. I Мусатаў падумаў, што тут, відаць, не проста мужыкі, а лясныя браты, а паколькі гэта так, справа будзе гарачая. Ён памыляўся, але не мог ведаць, што памыляецца.
– Разыдзіцеся, – сказаў Мусатаў.
Гэта было нечакана, але наперад выйшаў не Корчак.
– Мы не хочам крыві, – сказаў Паківач.
– Чаго вы хочаце?
– Мы хочам бачыць сапраўдны маніфест, схаваны ў царкве.
– Які маніфест?
– Сапраўдны... царскі.
– Ёсць адзін маніфест.
Паківач з дакорам пахітаў галавою.
– Нашто брахаць, пане?.. Служывы, а сам з гэтымі падманшчыкамі. Ці пахваліць цябе бацька-імператар?.. Прапусці нас у царкву, і мы пойдзем адсюль.
Мусатаў падумаў, што гэта дае магчымасць выйграць час і ўзяць завадатараў.
– Ідзіце, – сказаў ён.
Мужыкі пачалі раіцца. Урэшце першы пайшоў да царкоўнай брамы Паківач.
– Чый? – мераючы яго вачыма, спытаў Мусатаў.
– Лясны.
– Стой тут. Яшчэ хто?
Другою выйшла з натоўпу Марта.
– Ты чыя?
– Божая.
Мусатаў падумаў, што ўсё гэта дрэнна і сапраўды тут не мужыцкі бунт, а паход “лясных братоў”. Іх развялося шмат, каму, як не яму, было ведаць пра гэта.
Два цені, чорны і белы, стаялі асобна ад натоўпу і сачылі, хто выйдзе яшчэ. Кандрат паспрабаваў быў зрабіць крок, але яго раптам моцна сціснулі з бакоў. Ён пакасіўся: цяжка сапучы ад бегу, стаялі побач з ім бацька і Юрась.
– Галава яловая, – сказаў змрочны бацька.
Кандрат ірвануўся быў – сціснулі. Андрэй раптам пачаў пхаць яго назад, у натоўп.
– До, – сказаў ён. – Ты што, не бачыш? Пастка.
Строгія сінія вочы Андрэя сустрэліся з ягонымі вачыма.
– Хадзем адсюль, – сказаў Андрэй шэптам. – Падвесці хочаш загорскае наваколле? Кінь, браце. Не час. Зразумей, галава ты дурная. Чакай. Выспімся мы яшчэ на іхняй шкуры. Дарэмна загінуць хочаш.
Падкова пачырванела на Кандратавым ілбе. Але сваякі моцна прыціснулі яго да глухой сценкі нейкай пуні.
Мусатаў стаяў трохі вышэй за мора агню. Рукі ягоныя, учэпістыя рукі ў рабацінні, нервова абмацвалі паяс.
Мусатаў не адчуваў ранейшай упэўненасці. I менавіта дзеля таго, каб яна вярнулася, спытаў:
– Яшчэ хто?
– Я, – рушыў з натоўпу Брона.
Ён аддаў штуцэр суседу і пайшоў, топчучы поршнямі снег.
– Хто такі? Адкуль?
– А ты не ведаеш? Дарэмна. Давялося-такі табе памучыцца з намі пад Глінішчамі.
У Мусатава перасмыкнулася шчака. I гэты лясны.
– Т-так, – працягнуў ён і, паколькі ўпэўненасць не прыходзіла, загадаў: – Салдаты, бярыце іх.
Траіх людзей схапілі за рукі.
– Гэта што ж? – спытаў Паківач. – А абяцанне?
– Лясным бандзюкам не абяцаюць.
– Людзі! – крыкнуў Брона. – Бачыце?!
– Ты што ж гэта робіш?! – закрычаў нехта з натоўпу.
Мусатаў узняў руку:
– Народ! Гэтыя людзі ўпэўняцца, што ніякага маніфеста ў царкве няма, і там жа будуць чакаць, пакуль прыйдзе расплата.
Кандрат Кагут адбіваўся ля сценкі. Яго трымалі.
– Пусціце! Бачыце, як яны! Пусцціе!
Бацька раптам абхапіў скураной папругай яго заламаныя назад рукі. Сцягнуў іх так, што ў Кандрата пачалі крывёй налівацца кісці.
– Цягніце яго, хлопцы, цягніце адсюль.
За Кандратавымі нагамі цягнуліся два снегавыя разоры. Ён напінаўся і роў.
– Раю вам разысціся, – шчэцістыя бакенбарды капітана дрыжалі. – Сюды ідзе яшчэ дзве роты. Па-шкадуйце сваё жыццё.
Натоўп завагаўся. Корчак з адчаем бачыў, як трох чалавек цягнуць да брамы. Веска маўчала, глядзела цёмнымі вокнамі. Напэўна, за некаторымі з іх былі вочы, але нават не каля саміх каламутных шкельцаў, а ў глыбіні хаты.
– Хлопцы! – крыкнуў Корчак. – Ды што ж гэта яны, ірады? Выганяйце іх з хат. Паходню ў страху, калі не выйдуць.
Мужыкі пачалі біць у вокны і дзверы, выганяючы гарыпяціцкіх на вуліцу. Іх цягнулі з хат. Натоўп быў у ярасці: хаваліся за цёмнымі вокнамі, і ў кожнага, хто стаяў з паходняй, было таму страшна і сіратліва на сэрцы. А хіба тыя, што з паходнямі, зладзеі? Яны хацелі толькі ўпэўніцца ў хлусні.
– Корчак! – крыкнуў Мусатаў. – Не здзекуйся з людзей!
– Адпусці ўзятых, доўбня! – крычаў Корчак. – Бач, літасцівы воўк! Успомні Півошчы!
Валтузня вакол Броны, Марты і Паківача на хвіліну прыпынілася.
– Людзі! – крыкнуў Мусатаў.
– Мы табе не людзі, а быдла, – адказаў Корчак. – А і вы нам не людзі, а ваўкі.
Навісла маўчанне.
...На загуменні бацька, Андрэй і Юрась трымалі, сапучы, Кандрата.
– Здрадніка з мяне робіце, – сіпеў той.
Вуліцай, прыгуменнямі, садкамі павольна, па адным, па тры адлучаліся ад натоўпу людзі.
– Бачыш? – сказаў Юрась, і раптам голас ягоны перасекся. – Бачыш? Вось табе гэты бунт. То ты што, у гульні хацеў галаву скласці?
Кандрат круціў галавою, як загнаны конь.
– Сорам, перад братамі сорам, – ён зноў пачаў вырывацца.
Андрэй схапіў яго за валасы і моцна, так, што Кандрат крыкнуў, павярнуў ягоную галаву да садкоў.
– Глянь! Ану, глянь! Унь яны, браты!
Ад вогненнага возера адрываліся і плылі садкамі агеньчыкі. То адзін, то другі з іх рабіў у цемры зыркае паўкола – зверху уніз, – і потым адтуль далятала сычэнне згасаючай паходні, якую совалі ў сакавіцкі, нямоцны нават уначы, снег.
У Юрася нешта клекатала ў горле.
– Братка... – захлынаючыся, сказаў ён. – Братка, ты не думай. Мы пачнем не так. Калі мы пачнем – зямля пад імі ўсімі закурэе. Пачакай да таго часу, братка.
– Калі пачнецца сапраўднае – першы пайду з табою, – сказаў Андрэй.
– Мы з-пад іх зямлю рванем, – усё паўтараў Юрась. – Гэта ўжо скора. Вер мне, я людзей ведаю. Кандрат зноў ірвануўся з-пад іх.
Ён глядзеў, як сычэлі і сычэлі ў снезе згасаючыя паходні, як меншала і меншала – на вачах, агнёў. Сутарга раптам прабегла па Кандратавым целе, і ён, ірвучыся, закрычаў нема і страшна.
– Панеслі, – сказаў Юрась.
Андрэй ускінуў на плячо братава цела, і Кагуты рушылі зарасцямі вішняку, а потым узлобкам далей ад Гарыпяцічаў. Кандрат пагойдваўся на плячах, нерухома-цяжкі, як мёртвы.
На ўзгорку, перад тым як спусціцца ў яр, Юрась і Андрэй спыніліся. Агні ўсё яшчэ згасалі ў лагчыне, але сычэння не было чуваць: далёка.
– Нічога, мы ім гэта ўспомнім, – сказаў Андрэй.
Брат не сказаў нічога, але Андрэю стала страшна, калі ён убачыў сціснутыя Юрасёвы кулакі.
“Давялі, – падумаў ён. – Ваўкоў з людзей парабілі. I дзіва што...”
Натоўп радзеў. Засталіся толькі Корчакавы людзі і ўзброеныя мужыкі з вёсак Хаданскага, ды яшчэ гарыпяціцкія, якім не было куды ўцякаць.
Але Мусатаў усё адно адчуваў дзіўную слабасць.
...Натоўп тым часам усё яшчэ стаяў у нерашучасці. I салдаты стаялі перад ім таксама нерухома. I на тварах салдат, якія трымалі Брону, Марту і Паківача, была нерашучасць.
Часам у натоўпе выбухаў крык:
– Пусціце іх!
– Сыраядцы! Супраць царовай волі! Вось ён вам...
– Апускаліся багнеты, і нібы разам з імі на натоўп апускалася цішыня.
Брона глядзеў-глядзеў на гэта, ды і плюнуў:
– Мужыкі-і...
Корчак спрабаваў узняць сваіх – дарэмна.
...Яшчэ не пачынала днець, але на ўсходзе загарэлася ўжо янтарна-жоўтая, халодная стужка заранкі. Людзі пераступалі з нагі на нагу, рыпеў пад поршнямі снег.
Мужыкі ведалі: пакуль на іхнім баку ноч і паходні, іхні табар робіць уражанне больш страшнага і вя-лікага, чым на самай справе. Дзень, які вось-вось павінен быў разгарэцца над вёскай, нібы распране іх, пакажа салдатам звычайных змерзлых людзей, вельмі стомленых і галодных.
...I раптам над натоўпам, над салдатамі прагучаў шалёны, дрыготкі ад захаплення крык Марты. Яна білася ў руках у салдат, выгіналася, паказвала рукою некуды на крутаяр. Вочы жанчыны гарэлі раз’юшанасцю і ўтрапеннем.
– Глядзіце! Гля-дзі-і-це!
На крутаяры, на верхнім ягоным зрэзе, на жоўтым фоне заранкі рухаўся сілуэт.
– Коннік! Коннік! Коннік!
Конь нібы рассцілаўся ў паветры, з усходу набліжаючыся да вёскі. Салдаты не бачылі яго за сцяною ліп. Але ўсім, хто ў нерашучасці стаяў на вясковай вуліцы, ён быў відзён добра.
I кожны, нават той, хто не верыў у казкі, з радасцю падумаў: вось яно. Вось яна, тая адзіная прычына, якая можа прагнаць здранцвенне. I трэба скарыстаць яе, іначай дзень – і яшчэ дзве роты, якія ідуць недзе дарогаю, і расправа, і катарга. Толькі адагнаць іх, хоць бы на хвіліну, каб потым здабыць сапраўдную волю, і ведаць, ці праўда гэта, і разысціся, каб расказаць усім і каб потым паўсталі ўсе, а не толькі дзве вёскі.
Крык Марты нібы разбіў маўчанне. Жанчына вырвалася з салдацкіх рук, зрабіла некалькі крокаў і павалілася на калені ў снег, цягнучы рукі да светлай праявы.
Бязладны шалёны крык нібы ўскінуў кожнага. Гэта было ўратаванне, магчыма, сапраўдная воля.
I, наліваючыся крывёй, Корчак крыкнуў:
– Ён з намі, хлопцы! Хлопцы, ён з’явіуся! Рушай!
Крык п’яніў. Узняліся ўгору доўбні і вілы, косы і доўгія сякеры вязыніцкіх. Поршні пачалі таптаць снег.
Коннік ужо знікаў, правальваючыся ў яр, але цяпер мужыкам у ім не было патрэбы.
Разяўленыя рыкам раты, вусы, расхінутыя на грудзях сарочкі, белыя світкі, бляск сталі, агонь паходняў, крык – усё злілося ў адно, у лаву, якая кацілася на салдат.
Паківач вырваўся ад салдат, кінуўся да Марты, падымаючы яе. Потым узняў угору рукі:
– Хлопцы! Бі іх!
Лава набліжалася да схопленых і салдат з неверагоднай імклівай хуткасцю.
Якраз у гэты момант ірвануў паветра бязладны рэдкі залп. Паківач хіснуўся і, нібы пераламаўшыся, упаў дагары ў снег. Упаў яшчэ нехта, яшчэ, яшчэ.
Але было позна. Раты, доўбні, вострыя джалы кос, рэдкія хлапякі мужычых стрэлаў, світкі, сталь, хадакі, жоўтыя, як мёд і лён, распатланыя валасы – уся страшная лава насунулася, змяла, пагнала салдацкі ланцуг.
Яна была жахлівая. I не хапала ўжо часу перазарадзіць стрэльбы, і аставалася толькі адно: ратавацца, скакаць цераз агарожу, бегчы цвінтаром, хаваючыся за царкоўныя муры, адчуваць спіною гарачае дыханне натоўпу і храбусценне кос, калі яны улазілі ў жывую плоць, кідаць стрэльбы, бегчы да рачулкі, правальвацца на сінім лёдзе, плысці, знікаць у пушчы.
Алесь стаяў на апусцелым полі бою. Ён азіраўся: ага... унь чалавечы твар у дзвярах... і яшчэ... і яшчэ адзін.
– Хадзіце сюды, – уладна сказаў ён.
Божкаючы, наблізіўся стары:
– Божа! Божа! Што гэта цяпер будзе?
– Нічога не будзе. Кліч людзей. Якая тут самая чыстая хата?
– Не ведаю, – схітрыў дзед.
– Баішся? – сумна сказаў Алесь. – Нічога. Ану, хадзіце сюды.
Падышло яшчэ некалькі чалавек гарыпяціцкіх.
– Вось што, – сказаў Алесь. – Нікому нічога не будзе. Толькі дапамажыце мне. Падбярыце ўсіх па-раненых: і салдат на могілках, і мужыкоў на вуліцы. Нясіце іх у тую хату... Не хітруй, дзед, твая хата.
Толькі тут ён зразумеў, якім глупствам было скакаць сюды. Ён так нічога і не прыдумаў за дарогу. Спадзяваўся, што на месцы ўсё вырашыцца.
Вырашылася, на жаль, без яго. Разумней за ўсё было б яму кінуць гэтую вёску і непазнаным паехаць назад. Людзі не затрымаюцца тут, ён ведаў. Але Загорскі напісаў Ісленьеву. Ён ведаў, што недзе тут Кагуты, што зараз ён, Алесь, астаецца адзінай абаронай гэтых людзей ад раз’юшанай салдатні, бо пры ім пасаромеюцца катаваць і не пакінуць усяго без судовага разбору. I яшчэ: параненыя стагналі вакол на снезе, і гэта было жахліва, і тут ніхто, акрамя знахарак, не мог ім дапамагчы.
– Зносьце, зносьце, – падганяў Алесь.
Трэба было спяшацца. Раз’юшаныя пагоняй людзі маглі вярнуцца і – хто ведае – маглі паспрабаваць сарваць свой гнеў на недабітых. Сумна, калі заб’юць і цябе, але хто дапаможа параненым. А ён усё ж слухаў лекцыі і на медыцынскім факультэце.
Завядзі каня куды ў гумно, – сказаў старому Алесь. – Калі выйду жывы – я табе за яго адплачу.
........................................
Калі ўзброеныя людзі, усхваляваныя і пачырванелыя, зноў затапілі вуліцы, параненых там ужо не было.
Корчак, дрыжучы ноздрамі ад узрушэння, хадзіў усюды і пытаў толькі адно: “Дзе Паківач?” Нехта паказаў яму на хату, у якую знеслі людзей.
У вялізнай пяцісценнай хаце параненыя ляжалі на лавах, на стале, проста на доле.
Загорскі з закасанымі рукавамі і акрываўленымі вышэй запясцяў рукамі накладаў гіпакратаву шапку на галаву аднаго з гарыпяціцкіх. Той жаласна стагнаў, і яму з усіх кутоў адказвалі па-дзіцячы слабыя ці басавітыя стогны.
– Хлопцы, дабіце, хлопцы, дабіце мяне, – амаль плакаў з перапуду і болю малады бялявы салдацік у куце.
– Маўчы,– са злосцю кінуў яму Алесь. – Рана ў руку, то рассіропіўся, ваяка. Праз тыдзень жэрці той рукою сам будзеш.
Грубасць зрабіла сваё. Салдацік перастаў маліць і толькі калаціўся.
– А ты цярпі, цярпі, – казаў Алесь гарыпяціцкаму. – Прынамсі, цяпер ведаеш, як порах пахне.
Ён адчуў на сабе нечы позірк, узняў галаву і сустрэўся з дрымучымі вачыма Корчака.
– Гэта ты скакаў? – сказаў Корчак.
– Я. А што, не ў часе? – Алесевы вочы глядзелі спакойна.
– Навошта?
– Хацеў неяк спыніць усё гэта.
– Навошта?
Алесь усміхнуўся.
– Час не той. Маніфеста ў царквах няма. Можаш паверыць мне. Таму я і вызваліў сваіх не так, як ён. Корчакавы вочы сачылі за Алесем пільна і гнеўна.
– 3 часам ты гэта зразумееш, Корчак, – сказаў Алесь.
Лютая іронія была ў складцы Корчакавых вуснаў:
– I не баішся, што заб’ём?
Алесь паказаў белыя зубы і не адвёў вачэй:
– Нават апошнія забойцы не забіваюць папа з дарамі і лекара.
– А калі ўсё ж?
– Ну і рабіся ніжэй за апошняга бандзюгу, – і Алесь перайшоў да наступнага параненага.
Корчак не ведаў, якое напружанне валодае зараз гэтым маладым чалавекам. Корчака душыў гнеў. Гэ-ты, з прыгожымі шэрымі вачыма, не звяртаў увагі на смерць, што стаяла перад ім. Корчак раз’юшана зрабіў крок і стаў між Алесем і акном, зацяніўшы Загорскаму.
– Ану, адступіся! – рыкнуў Алесь.
Корчак міжвольна адступіў, а калі потым спахапіўся, было позна.
– Паперкі захацелася? – жорстка сказаў Алесь. – Ведаеш, дзе б ты апынуўся са сваёй папяровай воляй? Глядзі, – ягоная рука павяла па ляжачых. – Унь... унь... унь... Траіх забітых мужыкоў, шэсць забітых салдат, дванаццаць параненых праз г... паперку... Ідзі, ідзі, шукай сваю паперку, бутэлька цёмная.
Корчак абвёў вачыма тых, што стагналі. Забітыя – вунь, ля дзвярэй. Трое гарыпяціцкіх, бо не бачыў іх сярод сваіх. А ото салдаты. Параненыя таксама салдаты. Але вунь адзін лёгка паранены з вёскі Хаданскага. Моршчыцца, устае на ногі. А там трое параненых з яго лясных хлопцаў.
– Дзе Паківач? – спытаў Корчак.
– Шукай.
Корчак пайшоў, схіляючыся над тымі, што ляжалі. Паківач прыткнуўся ля сценкі, на баку. Жоўтыя ястрабіныя вочы глядзелі непрытомна.
– Давай раней за ўсё гэтага, – сказаў Алесю Корчак.
– Не трэба, – сказаў Алесь.
– Як гэта не трэба?
– Не трэба яму нічога больш.
– Мой чалавек.
– Нават тваім людзям, нават табе з часам нічога не трэба будзе.
I тут Корчак зразумеў. Зрабіў крок да Алеся:
– Ты што, дзве галавы маеш? Ты хто такі?
Але Корчак стрымаўся. Ён успомніў словы Кандрата Кагута аб ворагах.
– Га-а, – сказаў ён.– Той князь, што за волю.
– За волю, – проста сказаў Алесь. – Толькі за сапраўдную. Не за папяровую.
Цяжка дыхаючы, Корчак спытаў:
– Ты што ж гэта яго, Паківача, не збярог, га?
– Гэта ты яго не збярог. Яму ўжо ніхто не мог памагчы.
Загаварыў раптам амаль умольна:
– Слухай, Корчак. Ідзі ты пашукай у царкве сваю паперку ды потым знікай адсюль. Нарабіў свайго – досыць. Ды яшчэ я б табе раіў усіх сваіх забітых ды параненых з сабою ўзяць: салдаты зараз прыйдуць. Часоваабавязаныя Хаданскіх – на шчасце, лёгка параненыя – пойдуць дахаты. А гарыпяціцкіх ужо неяк я сам засцерагу. Пайшоў бы, га?
Корчак пайшоў да дзвярэй, спыніўся:
– Не веру я табе, – сказаў ён. – Усёй пародзе вашай праклятай не веру.
– Добра, – сказаў Алесь. – Зачыні дзверы ў сенцы.
Дзверы ляснулі. Корчак, сцяўшы сківіцы, бег да царквы, ля якой мужыкі цяжкім бервяном канчалі выбіваць дзверы. Урэшце дзверы абваліліся.
Гулка тупаталі па плітах боты, мякка пляскалі поршні.
Корчак нагою адчыніў царскую браму.
Рука ягоная слізганула пад аксаміт, што ўкрываў прастол. Потым ён выпрастаўся, бледны.
– Няма, – сказаў ён.
– Няма... Няма... Няма, – пачало перадавацца па ланцугу да выбітых дзвярэй.
...Першыя рушылі з месца людзі Хаданскіх. Некаторыя зайшлі ў хату, дзе корпаўся Алесь, узялі сваіх параненых, пайшлі. Корчак глядзеў, як адставалі ад натоўпу людзі.
– Хлопцы... – сказаў ён, і голас ягоны здрыгануўся. – Хлопцы, перахавалі яны яе. Не можа быць, каб цар...
Усе маўчалі. Толькі нехта ўзняў на яго вочы.
– Няхай так. Але цяперака што ўжо? Каб адшукалі – паклалі б косткі, а так...
Корчак сеў на ганак. Меншаў і меншаў натоўп. Белагаловы чалавек сядзеў на ганку, і валасы звісалі на схілены твар.
Потым ён узняў галаву, і ўсе здзіўлена ўбачылі, што Корчакавы вочы засцілае нешта празрыстае і яснае. Яно паступова, дарожкамі, сплывала па шчоках.
– Волю нашу... – Корчака нешта душыла. – Дарагую нашу... Прадалі, псы... Прадалі... Прадалі.
Меншалі і меншалі белыя постаці на белым снезе. I сонца вясёлкава драбілася ў вачніцах чалавека на ганку.
Потым ён устаў і ўздыхнуў.
– Што там... Будзем чакаць... Мы – цярплівыя.
Маленькая купка людзей стаяла перад ім, і ён сказаў:
– Забярыце параненых. Адыходзім, хлопцы.
...Астатнія цягнуліся па снезе, несучы на самаробных насілках параненых і забітых, а Корчак усё яшчэ стаяў у дзвярах.
– Маеш смеласць, князь, – урэшце сказаў ён.– Але ненавіджу я цябе. Не за тое, што ты гэта ты. За іншых я цябе ненавіджу. За Кроера. За ўсіх братоў тваіх. За ўсё.
– Я ведаю, – сказаў Алесь.
– Так і астанешся з салдатамі ды гэтымі гарыпяціцкімі мямлямі?
– Так і астануся.
– Смелы, але ўсё адно ненавіджу, – жылы ўзбухалі на Корчакавым ілбе.– Не магу я цябе крануць, але... Хай бы цябе забілі салдаты, князь.
Алесь збялеў.
– Па-мужыцку ты цвэнькаеш – хай бы цябе забілі, сваіх адпусціў – хай бы цябе забілі, наваколле за цябе гарою – хай бы цябе забілі, пад салдацкімі кулямі астанешся – хай-бы-ця-бе-за-бі-лі.
– Бачыш, – сказаў Алесь.– А я хачу, каб ты жыў.
– Дэеля чаго?
– Дзеля сапраўднай волі.
– Не будзе яе!
– Яна будзе, – у Алеся дрыжалі бровы. – Падумай, Корчак. Мы іншыя, Корчак.
– Дзеці такіх бацькоў, гэ!
– Маіх бацькоў не чапай.
– Сваякі такіх, як Кроер.
Алесь ускінуў галаву:
– Я падставіў руку, калі цябе збівалі, выдраў цябе з ягоных рук.
– Не веру, – нібы чапляючыся за самае дарагое ў жыццці, сказаў Корчак.
– Вось шнар ад карбача.
– Не веру!
– 3 часам паверыш.
Дзверы зноў ляснулі. Алесь паківаў галавою.
Апоўдні ў Гарыпяцічы зноў увайшлі салдаты: рэшткі дзвюх рассеяных рот і дзве свежыя роты пры адной лёгкай гармаце.
Нехта паказаў Мусатаву хату, дзе ляжалі параненыя.
Ён торгнуў дзверы і спыніўся, уражаны. Седзячы на ўслоне, спусціўшы сашчэпленыя рукі між каленяў, спадылба глядзеў на яго стары знаёмы. Радасць варухнулася ў капітанавым сэрцы, але ён стрымаўся. Ён толькі клікнуў Буланцова, падручнага, з якім некалі разам лавіў Войну.
– Вось, Буланцоў, – сказаў жандар. – Рэкамендую, князь Аляксандр Загорскі. Якім чынам тут? – спытаў Мусатаў.
Алесь паціснуў плячыма:
– А можа, каму-небудзь памагу.
– Каму “каму-небудзь”? Мяцежнікам або нам?
– Не крычыце, – сказаў Алесь. – Добрыя манеры не зашкодзяць і людзям вашай прафесіі... Бачыце, вось салдаты...
– Яны не дабілі іх?
– Я не даў... А там мужыкі.
Буланцоў рушыў туды.
– Гэтых я забяру.
– Не раю, – сказаў Алесь. – Гэта гарыпяціцкія.
– То што? – паводзячы даўгаватым носам, спытаў сышчык.
– А тое, пан лазутчык. Нават пан Мусатаў чуў, што іх сілком, пад пагрозай падпалу, выгналі з хат. Салдаты ж стралялі ў каго хочаш, абы не ў лясных братоў.
Ён амаль весела ўсміхаўся, і Мусатаў ненавідзеў яго ў гэты момант. Ненавідзеў за жэсты, словы, вопратку, за гэтыя вочы, за спрыт у размове. Ён не мог не адчуваць, што побач з ім ён, Мусатаў, заўсёды будзе выглядаць, як п’яны капрал.
– “Лясныя” пайшлі яшчэ раніцай. На світанні, – сказаў Алесь. – А гэта нявінныя людзі: салдаты пацвердзяць. Як і тое, што я не ваяваў.
– Бачылі бандытаў? – спытаў Буланцоў.
– Як вас.
– I гаварылі з імі?
– Як з вамі.
– Што яны казалі? – спытаў Мусатаў.
– Што ідуць у пушчу і што шчасце маё – лекарскае. Іначай забілі б.
– Колькі ў іх ахвяр?
– Трое забітых, з дзесятак параненых. – Алесь знарок прылічыў да лясных людзей мужыкоў з вёсак Хаданскага.
– Колькі іх было? – спытаў Буланцоў.
– Гэта што, допыт?
– А вы што ж думалі, шаноўны Аляксандр Георгіевіч, – амаль ласкава сказаў Мусатаў.
– У такім выпадку я не буду адказваць.
– Будзеце, будзеце, – ветліва сказаў жандар.
I ён паціснуў плячыма:
– Яны, відаць, сапраўды пайшлі ў пушчу яшчэ на світанні. Нічога. Ідзіце вазьміце з хат мужыкоў – хто пападзе ў рукі.
– Не хадзіце, Буланцоў, – сказаў Алесь.– Не аддавайце такіх загадаў, капітан.
– Гэта чаму ж? – спытаў Мусатаў.
– Тут ёсць сведка.
– А гэты сведка скампраметаваны, – сказаў капітан.
– Дарэмна. Ёсць мой аконам, які прывёз мне вестку пра бунт. Ён засведчыць: да таго я нічога не ведаў. Ёсць мужыкі, што скажуць: мяне не было ў час бунту. Ёсць салдаты, якіх я лячыў, бо гэта абавязак кожнага, хто ведае, як зрабіць перавязку.
– Не было яго ў бунце, паночак, – застагнаў бялявы салдацік ля печкі.
– Маўчы! – сказаў Мусатаў і, звярнуўшыся да Алеся, пільна гледзячы яму ў вочы і чаканячы словы, пачаў гаварыць: – З’явіліся вы – і ў мяцежнага натоўпу змяніўся настрой. Чорт ведае за каго яны вас палічылі...
– 3 тым самым поспехам яны маглі б палічыць варону за архангела Гаўрыіла, што злятае з нябёс, – іранічна ўсміхнууся Алесь.
– Чаго вас панесла сюды?
– Я ж казаў: лекаваць. Я не хацеў крыві. I вы не зачэпіце нявінных, Мусатаў, толькі таму, што гэтага вымагае ваша кар’ера. Я, урэшце, прыскакаў таму, што павінен быць бесстаронні сведка, якому павераць больш, чым хлопу, і больш, чым вам. Я – сведка.
Мусатаў азірнуўся і перайшоў на французскую мову:
– А вы... падумалі... што гэты сведка мог быць забіты... падчас бунту... Выпадковым залпам...
– Ваша вымаўленне прымушае жадаць лепшага,– сказаў Алесь.– А салдаты, капітан?
Мусатаў дрыжаў. Настаў, здавалася, час. Цяпер і гэтага можна было пужануць арыштам ці смерцю. Ён адчуваў, што ўсё ў ім звініць.
– Ніхто не ведае матываў вашага прыезду сюды, – на той самай дрэннай французскай сказаў ён. – Вы ўмяшаліся ў бунт, вы сваім з’яўленнем настроілі гэтых людзей на атаку. I я зараз жа пашлю данясенне аб гэтым віцэ-губернатару, бо Беклемішаў хворы... Пашлю таму самаму вашаму Іс-леньеву, які крычаў на мяне за справу ў Півошчах.
Рысіныя вочы звузіліся, вусны трапяталі.
– Дарэмна будзеце старацца, – сказаў Алесь. – Данясенне ўжо адаслана. Я адправіў яго перад ад’ездам сюды і растлумачыў, чаму еду. Мяркую, хутка будзе адказ.
Мусатаў міжвольна хапануў ротам паветра.
– Вось так, – нявінна глядзеў на яго Алесь. – Кожны чалавек, кожны дваранін павінен усімі сіламі старацца спыніць мяцеж. I я растлумачыў гэта віцэ-губернатару на выпадак... гм... на ўсякі выпадак.
Буланцоў нічога не разумеў з размовы, але сышчыцкай здагадлівасцю ўцяміў адно: шэф атрымаў страшны ўдар. I яшчэ адзначыў сабе: шэф цяпер ніколі не даруе гэтаму чалавеку.
Алесь устаў.
– Ну вось, – сказаў ён. – А цяпер...
– Вядома, – сказаў Мусатаў. – Я спадзяюся, вы зразумелі, што гэта быў жарт?..
– Я і не сумняваўся ў гэтым. Хіба такія рэчы гаворацца не ў жарт паміж цывілізаванымі людзьмі? Вядома, жарт.
Капітан сядзеў бледны.
Алесевы вочы смяяліся.
– До, капітан. Я спадзяюся, вы адменіце гэты загад і знойдзеце сапраўдных злачынцаў? Бо калі кожны залп – гэта прыступка вашай кар’еры, я пакладу гэтаму мяжу.
I ўпершыню за ўсю размову ўзвысіў голас:
– I калі вы кранеце яшчэ аднаго з іх – вас павязуць адсюль пад рагожай у Магілёў ці пад лямцам у астрог. Зразумелі гэта вы, пан штуцэр, пан куля, пан свінец?!
Мусатаў сядзеў, гледзячы на дошкі стала.
– Добра, – сказаў ён урэшце. – Я адмяняю загад, Буланцоў... Пагоню за Корчакам.
Праз тры гадзіны прыбыў ад Ісленьева ледзь жывы ганец. Ён прывёз загад: “Тэрмінова адпусціць невінаватых, шукаць Корчака з бандай, на час разгляду справы князя Загорскага – пад хатні арышт”.
Алесь усміхнуўся: Ісленьеў думаў, каб яму, Загорскаму, не зрабілі пад гарачую руку шкоды. Стары клапаціўся аб ім. Вось дык стары! I гэта нічога, што загад віцэ-губернатара нібы ўзвысіў трошкі ва ўласных вачах жандарскага капітана, ворага, ад якога з часам нельга будзе чакаць літасці, калі яго толькі не заб’юць Корчак ці Чорны Война.
Хай сабе ўзвышаецца, хай думае, што калі хатні арышт, то апошняе слова астаецца за ім. Алесь ведае, для чаго так зрабіў Ісленьеў, і, значыцца, ён дасягнуў мэты, не даў праліцца крыві і ўратаваў невінаватых.
Лекар Яраслаўскага палка Зайцаў падышоў нават падзякаваць яго за перавязкі, сказаў, што зроблена гэта досыць добра. Алесь пакасіўся на капітана, сказаў, што яму прыемна пахвала адукаванага і спрактыкаванага чалавека, і запрасіў Зайцава бываць у сябе.
Стары пачырванеў. Пачырванеў і Мусатаў, толькі з другой прычыны. I не вытрымаў. Суправаджаючы Алеся да санак пад цікаўнымі і добразычлівымі позіркамі салдат, пачаў з удаванай спагадай ушчуваць яго.
– Тут чорт ведае што робіцца. Папячэнне патрэбна, а то ўсе вакол нясытымі вачыма глядзяць. Іудзеяў адных на краіну колькі – і ўсе яны нямецкія шпіёны. А тут яшчэ свае нігілісты, папоўскае ды мужыцкае насенне. Народ нацкоўваюць! Эх, пане Загорскі, такое становішча, а вы ў гэтыя глупствы па маладосці год лезеце. – I лагодна заглядае яму ў вочы: – Вам што выпадае? Вы ў першых расійскіх памешчыках па багаццю, – гудзеў жандар. – Хіба ў вас не воля? Ды вам у сто разоў лепшая воля, чым у іхніх халуйскіх фаланстэрах[81] .
“Нічога ў мяне няма, – думаў Алесь. – Нічога з таго, што мне трэба. А трэба мне ўсё. I перш за ўсё воля ўсім народам і маёй радзіме. Што ты ведаеш аб гэтым, брудная свіння? I разважанні твае толькі і можна назваць, што le délire du despotisme[82], як сказаў бы стары Ісленьеў. I сам ты быдла, лёкай душою”.
Ён сеў у сані і заплюшчыў вочы, каб не глядзець на вартавога салдата. 3 уздыхам і палёгкаю заплюшчыў вочы і выцягнуў ногі. Два салдаты паскакалі за ім, каб правесці за сяло.
За санямі бег на доўгім повадзе Урга. Ён не звык да такога – пырхаў і матляў галавою.
Расталы сакавіцкі снег, вароны, прыціснутая чаканнем вёска, рэзкія галасы салдат.
На хвіліну яму стала балюча. Ён успомніў словы Корчака і падумаў, што за пагарду продкаў да народа, за пагарду адукаваных да народа – каб не давялося плаціць дзецям, якія любяць гэты народ. Але тут жа падумаў, што пастараецца, каб Корчак, калі звядзе іх лёс, змяніў аб ім думку. Ён бачыў у гэтым мужыку вялікую чысціню нянавісці. Як патрэбныя ім людзі, якія ўмеюць ненавідзець! Харошы мужык! I як шкада, што нельга ўсяго раздаць, каб паверылі табе. Грошы патрэбны справе. Нічога, з Корчакам яны яшчэ сустрэнуцца. Ён, Алесь, зробіць ўсё, каб той быў таварышам яму. У іх адна справа.
Нічога. Нічога. Усё яшчэ будзе добра, чыста, смела. I людзі на зямлі будуць людзьмі.
Сядала пурпуровае сонца, і цені на снезе зрабіліся ізумрудна-зялёныя, чысцейшыя за мароскі зялёны прамень, убачыўшы які, кажуць, нельга памыліцца ні ў каханні, ні ў любові, ні ў нянавісці.
I ён цяпер цвёрда ведаў, што ён любіць і што ненавідзіць, і адкуль у яго такі боль, і чаму ён ніяк не можа супакоіць сябе.
...Ён расплюшчыў вочы. Ехалі азярышчанскім берагам, ледзь не над самым урвішчам. I ён успомніў, як даўно-даўно, адзінаццаць год назад, тут сядзелі пад гарачым сонцам маленькія дзеці.
Што тут было яшчэ? Ага, груша.
Яна стаяла той год толькі сілаю ўласных карэнняў, умацаваўшы імі для сябе паўкруглы фарпост. Ва ўласных руках трымала жыццё.
I за ёю была зямля, а перад ёю плынь, і наступная паводка павінна была кінуць грушу ў хвалі, і ёй варта было б падрыхтавацца да смерці. Але яна не ведала гэтага, яна цвіла.
I пялёсткі падалі на быстрыню ракі.
Дзе яна цяпер? Алесь глядзеў пад адхон і ўрэшце ўбачыў тое месца. Пад стромай растаў снег, і ў пра-таліне чарнела нешта доўгае.
Мёртвы ствол занесенай пяском грушы.
Сані завярнулі і спыніліся перад ганкам загоршчынскага дома. Алма, падстаркаватая ўжо, тоўстая, як туга напхнуты шырокі мяшэчак, заматляла хвастом, пабегла да санак, потым убачыла чужога са зброяй і забрахала на яго так, што, здавалася, разарвецца ўсё яе цельца.
Зміцёр ўзяў Ургу і пайшоў з ім. Ад’ехаў і салдат. Алесь павольна пачаў падымацца ў дом.
...Ён блукаў па пакоях, сам не ведаючы, што яму трэба, да чаго яго цягне. I ўрэшце, сам не ведаючы як, прыйшоў туды, дзе яны з Майкай яшчэ дзецьмі глядзелі праз каляровыя шкельцы. Усё было як раней. Вось на гэтай канапе калісьці сядзела Майка, калі ён адвёў потым вочы на сценку і заўважыў яе, чорную з ліловымі валасамі.
А вось і скрыначка са шкельцамі. Забылі. Калі глядзець праз чырвонае шкло – якое страшнае, дымна-барвянае полымя раве над светам. Такое страшнае, нібы вось-вось заравуць трубы архангелаў і неба ўпадзе на зямлю.
А гэта што?
Бог ты мой, чарапок кітайскай вазы, што разбілі тады. Дзед яшчэ казаў:
– Біце, так ёй і трэба.
Ён раздаў чарапкі. Цікава, ці зберагла Майка? А Франс?
Колькі сяброў, равеснікаў. Можна склеіць усе гэтыя чарапкі, і зноў будзе ваза. А вазу паставіць у агульным, у сонечным доме, у якім жывуць усе.
Ваза-ваза. Белая ваза з сінімі рыбамі.
Ён пайшоў па напаўцёмных пакоях.
Чорныя яліны. Змрокам напоўнены дом. За вокнамі гасцінай халодная зорка гарыць між дрэў. Што гэта, пачатак канца ці канец пачатку?
Хоць бы хутчэй, хоць бы хутчэй паўстанне. Няхай нават смерць! Бо немагчыма болей цярпець гэта гнілое, душнае ліхалецце, хлусню, разважанні кроераў, мусатавых, корвідаў, дэмбавецкіх – усёй гэтай навалачы. I немагчыма больш сядзець у гэтым доме, бачыць у цёмных вокнах конусы ялін і вострую, як салдацта багнет, нацэлены ў тваё сэрца, зорку. Немагчыма бачыць рабоў і паноў, немагчыма напрактыкоўвацца ў цярпенні, бачыць, як другія ўдасканальваюцца ў ліслівасці. Немагчыма бачыць царкву, кароны, расшытыя мундзіры. Немагчыма бачыць на кожным раздарожжы, над усёй краінай узлёт прабітых цвікамі рук.
Лепей бы ўжо яму, Алесю Загорскаму, выкупіць грахі ўсіх, сваёй крывёю здабыць вызваленне для ўсіх, загінуць за ўсіх.
Ён раптам зразумеў, чаго яму не хапае, пакуль няма бітвы. Няхай сабе сябры і ён сам пагарджаюць вершамі. Сёння ён не можа.
Пяро бегала, пакідаючы радкі:
Ён не верыў, а вобразы атрымаліся міфалагічныя.
Ды і хіба ў гэтым справа, калі сапраўды гіне ўсё добрае, калі праўду кажуць булгарыны, а за волю ваююць мураўёвы, калі сапраўды над зямлёю ўзлёт прабітых рук?
Ён глядзеў у акно, на зорку. I раптам убачыў...
...У небе стаялі светлыя слупы ад гарызонта да зеніту. Яны мяняліся месцамі, крайняя іхняя грань была зырка-барвяная, яна разгаралася і нагадвала пажар. А пасярэдзіне ўставалі белыя палосы і слупы.
Рэдкае на такім поўдні і таму слабое, уставала над зямлёй паўночнае ззянне.
Вандроўных.
Фаланстэры – своеасаблівы камуны, апісаныя ва ўтапічных творах Фур’е.
Трызненем дэспатызму (франц.).