У Мілым чыталі маніфест аб скасаванні прыгону.
Царква была поўная як ніколі. Пахнула кажухамі і ботамі. Світкі, мужчынскія і жаночыя, кажухі, белыя мужыцкія галовы і снежныя намёткі жанчын.
Заднім цягнула ў спіны холадам з адчыненых дзвярэй. Нельга было не адчыніць, так надыхалі.
Стаялі змрочна і слухалі, мала разумеючы: напісана было блытана. З удаванай, але добра сыгранай радасцю чытаў поп. За спінамі вясна пахмуры сакавік.
Алесь глядзеў на народ, які густа набіў царкву, на скляпенні столі, на старажытныя, друзлыя твары анёлаў і святых на фрэсках. Пантакратар у купале пазіраў на зборышча сурова і гнеўна: старажытны, нелітасцівы бог.
“В силу означенных новых положений, чытаў поп, крепостные люди получат в свое время полные права свободных сельских обывателей”.
У які гэта “свой час”? ціха спытаў Кандрат Кагут.
На яго шыкнулі, каб не перашкаджаў слухаць, але ўсё ж многія з тых, хто чуў, усміхнуліся.
Бач ты, ледзь не да аднаго Алеся далятала, як бурчаў Кандрат. Не на масленіцу, а на вялікі пост агалошваюць. Замест гулянкі падцягвайце дзягу, добрыя людзі.
Поп “спяваў”, закочваючы вочы:
“Помещики, сохраняя право собственности на все принадлежащие им земли, предоставляют крестьянам за установленные повинности в постоянное пользование усадебную их оседлость и сверх того, для обеспечения быта их и использования обязанностей их перед правительством, определенное в “Положениях” количество полевой земли и других угодий”.
Поп ухмыляўся, нібы паведамляў чорт ведае якія прыемныя рэчы. А Алесь думаў, што ягоных, вызваленых ужо ім, людзей гэта не датычыцца. Але сюды яны з’явіліся ўсе. Хочуць паслухаць “царскую” волю і ўпэўніцца, ці не паддурыў іх былы пан.
“Пользуясь сим поземельным наделом, крестьяне за сие обязаны исполнять в пользу помещиков определенные в “Положениях” повинности. В сем состоянии, которое есть переходное, крестьяне именуются временнообязанными”.
Твары ва ўсіх былі, аднак, занадта сур’ёзныя. Зразумеюць. І сапраўды, каб не давялося ўтрымліваць людзей, як прасіў Кастусь. Магчыма, будзе бунт. І не адзін.
“Вместе с тем им дается право выкупать усадебную их оседлость, а с согласия помещиков они могут приобретать в собственность полевые земли и другие угодья, отведенные им в постоянное пользование. С таковым приобретением в собственность определенного количества земли крестьяне освобождаются от обязанностей к помещикам по выкупленной земле и вступят в решительное состояние свободных крестьян-собственников”.
Алесь убачыў твар Ісленьева. Стары глядзеў на яго. Потым паківаў галавою. Графу відочна было сорамна.
Не хочам мы такой волі, нехта ціха сказаў, відаць, з браніборскіх мужыкоў.
На большасці твараў было расчараванне. Стары Даніла Кагут моршчыўся. Усе сваякі нявесткі Марылі належалі Хаданскім. Марылю некалі выкупіў стары Вежа, калі яго папрасіў аб гэтым Кагут. Людзі разумелі: самае малое яшчэ два гады трэба было пакутаваць.
“Когда мысль правительства об упразднении крепостного права распространилась между не приготовленными к ней крестьянами, возникали было частные недоразумения. Некоторые думали о свободе и забывали об обязанностях.
Но общий здравый смысл не поколебался в том убеждении, что и по естественному рассуждению, свободно пользующийся благами общества взаимно должен служить благу общества исполнением некоторых обязанностей; и по закону христианскому, всякая душа должна повиноваться властям предержащим (Римлянам, XIII, I[80]), воздавать всем должное и в особенности кому должно, урок, дань, страх, честь; что законно приобретенные помещиками права не могут быть взяты от них без приличного вознаграждения или добровольной уступки; что было бы противно всякой справедливости пользоваться от помещиков землею и не нести за сие соответственной повинности”.
“І яны яшчэ гавораць аб хрысціянстве, думаў Алесь, спасылаюцца на пасланне Паўлы. Ці не сказаў той самы Паўла, што брань нашая не супраць крыві і цела, а супраць начальстваў, супраць духаў злосці паднябеснай. Абдзерлі як ліпку і крычаць аб хрысціянстве”.
Ён бачыў твары людзей, асабліва з іншых вёсак, бачыў усё гэтае беднае чалавечае мора, на якое глядзеў з купала пантакратар. Бедныя, бедныя людзі! Як каласы, як травы пад сярпом тваім, грубая сіла. Ну што ж, калі твая “неабходнасць” не можа даць ім палёгкі, і волі, і шчасця тым лепей. Тады па сваёй “неабходнасці” яны стануць каласамі пад сярпом волі, радзімы, паўстання, бітвы, каласамі, якія памруць, магчыма, але памруць, каб вырасла новая рунь. Гэта будзе скора. Нядоўга чакаць.
Цікава, што робіць цяпер Кастусь? Дыплом ён атрымаў яшчэ тады. Цяпер, відаць, выехаў у Вільню, а адтуль у Якушоўку. Збіраўся падаваць генерал-губернатару Назімаву прашэнне аб службе. Ці дадуць? Што ж, калі не дадуць, ён возьмецца проста за справу.
“И теперь с надеждою ожидаем, что крепостные люди при открывающейся для них новой будущности поймут и с благодарностью примут важное пожертвование, сделанное благородным дворянством для улучшения их быта”.
Які змрочны твар у млынара Паківача. Як глядзяць на папа ягоныя ястрабіныя вочы. Стаіць Звончыкава старая з Азярышча, тая самая, што “пхалася ад хмызоў” у разліў. Гэтая здаволена, нібы загоршчынскія сваім перадчасным вызваленнем падманулі не толькі суседскіх, а і свайго пана... Андрэй Кагут глядзіць на людзей, на плямы святла і ценю.
“Осени себя крестным знамением, провославный русский народ...”
“А як быць католікам?”
“...и призови с нами божие благословение на твой свободный труд, залог своего домашнего благополучия и блага общественного”.
Поп скончыў. Людзі пачалі рухацца, кашляць.
Яшчэ “Палажэнні”, міране, сказаў поп.
“Можа, у “Палажэннях” нешта?” спытаў сябе, відаць, кожны. Людзі зноў замерлі.
Загорскі ведаў: нічога не будзе і ў “Палажэннях”, хай не спадзяюцца.
Поп чытаў ужо трохі асіплым ад стомы і хвалявання голасам. Алесь амаль не слухаў яго.
Поп чытаў аб тым, што памешчыкі не абавязаны надзяляць сялян зямлёю вышэй належнага.
Калі не абавязаны, значыць і не будуць, сказаў нехта.
Алесь не зірнуў у той бок. Яму было так, нібы гэта яго, невінаватага, злавілі на крадзяжы.
“Снимается с помещиков обязанность по продовольствованию крестьян, ответственность за взносы податей, ответственных в казенных взысканиях”.
Дакумент гэты быў, акрамя ўсяго, напісаны дрэннай рускай моваю. Нібы бараною карэнні рве на лясной сцежцы. Хто гэта казаў, Спяранскі, здаецца? што законы знарок трэба пісаць незразумела, каб народ звяртаўся па тлумачэнні да начальства.
“М-м-м, як-кі сорам. Багатыя людзі. Абрабавалі, абдзерлі, кінулі. У старца кій адабралі”.
Поп кажа аб паншчыне ў Магілёўскай губерні.
Сорак мужчынскіх і трыццаць жаночых рабочых дзён у год. Калі ўлічыць, што раней адзін чалавек з двара адрабляў тры дні ў тыдзень нават у Кроера, то палёгка, значыцца, толькі крышку больш, як у два разы.
Якія ў людзей вочы! Пэўна, цяпер і яны зрарумелі. А вось і нормы надзелаў. Для іхняга наваколля шэсць дзесяцін (нічога, ёсць месцы па тры дзесяціны без чвэрці), а астатняе можна адрэзаць у карысць пана. Як жа так? Да рэформы надзел быў пятнаццаць-дваццаць дзесяцін.
І пакуль не выкупіш, зямля не мужычая, а юрыдычна панская, і за яе трэба несці павіннасць. Але ж на выкуп тэрміну няма, значыцца, і павіннасць не мае тэрміну.
І яшчэ мала таго. Калі будзе нядоімка пану або грамадзе можна пусціць з малатка ўсё, аж да мужычай сялібы.
Пад скляпеннямі царквы гучалі словы аб капіталізацыі аброку, аб выкупных сумах, аб шасці працэнтах выплаты ў год. У храме божым гандлявалі чалавечым целам. І не знайшлося чалавека з вервіем, які выгнаў бы гандляроў з храма. Чалавека гэтага даўно і намёртва прымацавалі фарбай да купала няправеднага храма.
Немагчыма было.
...Калі народ пачаў пакідаць царкву, Алесь павітаўся з Ісленьевым.
Да мяне?
Не, трэба яшчэ на чытанне ў Сухадол, сказаў стары.
У Раўбіча чыталі?
Чытаў. Гэх, Аляксандр Георгіевіч, дачакаліся мы канца святой масленіцы.
Граф быў ашаломлены, і Алесь падтрымаў яго жартам:
Нічога, будзе яшчэ і вялікдзень. Невядома толькі, хто каму чырвонае яечка паднясе.
Пэўна, мужыкі нам, сумна сказаў Ісленьеў. І варта.
Граф, згорбіўшыся, сеў у вазок.
Коні рушылі.
Алесь з вышыні ўзгорка бачыў, як брылі па шэрым снезе белыя сялянскія постаці. Нехта крануў яго за руку. Ага, бацька Кагут.
Дзякуй табе, сынок, ад загоршчынскіх.
За што?
Праз цябе не нацярпеліся былыя вашы мужыкі сораму. Вось табе і воля.
Пайшоў і Кагут. Алесь пачаў быў спускацца з узгорка да сваіх коней, калі пачуў раптам пошчак капытоў. Распырскваючы хлапякамі мокры снег, ляцелі да царквы Вацлаў і Стась Раўбіч. Алесь здзівіўся, убачыўшы іх разам. Ён не ведаў, што ўсе гэтыя гады хлопцы ўпотай сустракаліся.
Але яму было прыемна.
Вы што гэта, удавана напусціўся ён на іх. Галовы скруціць хочаце?
І асекся, убачыўшы твар Стася і светлае аблічча Вацлава. Дзіўна было ў такі дзень бачыць радасць на нечых абліччах.
Алеська, братка... захлынаўся Вацлаў.
Што?! Хіба вы памірыліся?
Мы і не сварыліся, пачырванеўшы, сказаў Стах. Ніколі-ніколі. Праўда, Вацлаў?
Што такое? спытаў Алесь.
Раўбіч пасварыўся з Хаданскімі, выпаліў брат. Назаўсёды.
Вочы ў Раўбіча наймалодшага былі вільготныя. Вось-вось заплача з радасці.
Праўда, сказаў ён. Праз цябе.
Як?
Прачыталі маніфест. Хаданскія крыўдавалі на цара страшэнна. І тады бацька раптам разгневаўся і сказаў: “А Загорскі меў рацыю, што вызваліў сваіх, не чакаючы вынікаў гэтага рабунку. Малайчына хлопец. Малайчына”. Тыя патрабавалі тлумачэнняў. А бацька ім сказаў: “Франс увесь час казаў мне праўду аб ім. Прасвяціў, відаць, яго бог. А я моцна вінаваты перад маладым князем”.
Алесь пацалаваў іхнія свежыя ад язды і ветру, яшчэ дзіцячыя абліччы.
Я страшэнна ўзрадаваны, Алесь, сказаў Стах. І Майка, і Франс. А Наталя аж скача і ў далонькі б’е.
І я ўзрадаваны, сказаў Алесь. Калі можаш, скажы бацьку, што я прыйду пагаварыць.
Паскакалі, сказаў Вацлаў Стаху. Да вас.
І яны з месца, кінуўшы з-пад капытоў цэлыя фантаны мокрага снегу, узялі наўскач. Алесь паглядзеў і ўсміхнуўся. Франс не падвёў. Мілы Франс. Значыцца, як толькі скончыцца пост, ён і Майка будуць жыць разам.
На хвіліну ён падумаў, што вось-вось настане сеча, і засмяяўся. Яго не маглі забіць у бітве. Для гэтага ён занадта быў поўны жыццём. Паўстанне было радасцю. Яны перамогуць, і тады ўсе людзі зробяцца шчаслівыя. Хоць бы толькі хутчэй. Хоць бы хутчэй Майка, бунт, перамога, свабода, вольная бацькаўшчына на вольнай зямлі.
Ён з асалодаю ўдыхнуў гаркаваты сакавіцкі вецер.
Усё ж такі ішла вясна.
Вандроўных.