Неба ў тыя дні было супраць палачан. Адзінаццаць дзён трымалі яны Гольм у аблозе, але са сцен замка ляцелі каменні і жалезныя балты, як смертаносны дождж. Ды ўсіх даканала навіна, якую прынеслі лівы-разведчыкі. Аказваецца, усе нівы і дарогі вакол Рыгі епіскап Альберт загадаў, як насеннем, засеяць металічнымі трохзубцамі. Як ні кінь той зубец, як ні павярні, усё роўна хоць адзін рог ды будзе тырчаць угору. Лівы пакалечылі там сваіх коней і, кінуўшы іх, кульгаючы, бо таксама не мінавалі трохзубцаў, вярнуліся ў лагер палачан. Уладзімір Валадаравіч, лежачы ў паходных насілках, якія былі нацягнуты між двух коней, адразу спахмурнеў, пачаў маліцца і, параіўшыся з тысяцкім Іларыёнам і з баярамі, даў сігнал да адступлення. Сіпла зараўлі трубы, загрымелі бубны. Баявыя лодкі-насады з воямі паплылі ўверх па Дзвіне, змагаючыся з моцным сустрэчным цячэннем. Конніца пайшла правым берагам ракі. На сценах Гольма тэўтоны, якія ў думках ужо сустракаліся з пеклам, радасна закрычалі, а потым заспявалі «Багародзіцу». Чаму ж так шанцуе тэўтонам?
Вячка стаяў на забаролах, і не сціхаў дождж, і шумеў вецер, і рака ў сваім адвечным руху да мора спявала дзікую ўрачыста-журботную песню. Нейкія галасы, зямныя і нябесныя, чуліся князю. Нехта яго клікаў, нехта стагнаў і плакаў, і такімі блізкімі, такімі роднымі былі ўсе гэтыя гукі-зыкі, што затрапяталася сэрца, агонь пабег па жылах, захацелася, як у снах маленства, адштурхнуцца нагамі ад зямлі і паляцець-паплыць пад самыя аблокі, разграбаючы рукамі золкі салодкі вецер, і закрычаць там, у начных нябёсах, як вольны хуткакрылы птах, і каб крык твой, адбіўшыся ад сонных хмар, упаў на маўклівую зямлю, і каб нехта пачуў яго і з надзеяй паглядзеў на неба.
Крочыла ноч па балотных пустках, па лазняках і ракітніках, па сыпучых пясках дзюнаў… Стамляўся, лянотна брыў у Варажскае мора дождж. Але ноч не вечная, нават самая цёмная і доўгая. І вось ужо замест сляпой сажы замігцела на небасхіле чэрненае срэбра. Потым сталёвы водсвет з'явіўся ў нябёсах, ён святлеў, ярчэў, званчэў, быццам сталь награвалі ў агні. Потым пачуўся лёгкі няўлоўны хруст, нібы нехта, як хлебны каравай, пераламаў над яшчэ соннай зямлёй агромністую дажджыстую хмару. І дождж раптам сціх. І цішыня была такая густая, такая шчыльная і бясконцая, так пахла мокрай травой, мокрым дрэвам, мокрымі лісінымі кажухамі вояў, што Вячка заплюшчыў вочы і злёгку пахіснуўся. Ён доўга стаяў так — ці то драмаў, ці то думаў аб нечым. Усё цела было лёгкае, паслухмянае, бязважка-маладое. У вачах, здавалася, лёталі зялёныя мяккія матылькі і медна-залатыя пчолы. І быў пярэсты мільгатлівы кругабег зыркіх сонечных промняў.
Калі ён расплюшчыў вочы, дажджу не было, не было начнога змроку. Пачыналася раніца… Набухала чырванню неба…
Вярнуўшыся ў церам, Вячка паснедаў. Еў ён, як звычайна, мала. Кавалачак чорнага жытняга хлеба са смажаным шчупаком, некалькі лыжак паранага гароху і кубак густога светлага піва, якое літоўцы завуць «алус». Пасцельнічы Іван зняў з князя мокрае карзно, асцярожна накінуў яму на плечы блакітную, прашытую залатымі тонкімі шнуркамі світку-размахайку.
_ Кліч старшага воя Халадка, — загадаў Вячка.
Праз нейкія імгненні ў святліцу ўвайшоў Халадок, пакланіўся, зняў з галавы шлем з прылобкам з воўчага футра. Быў ён у доўгай кальчузе з плоскіх каваных колцаў, у бліскучых жалезных накаленніках. На нагах былі поршні — мяккія скураныя боты без абцасаў, завязаныя на шчыкалатцы вузкім раменьчыкам. Як і Вячка, Халадок меў дваццаць тры сонцавароты з часу нараджэння, быў такі ж высакарослы, моцны целам, сінявокі. Толькі валасы з-пад шлема выбіваліся не светла-русыя, як у князя, а чэрмныя, рыжыя.
— Што кажуць начныя госці? — адразу запытаўся Вячка. Ён упрытык падышоў да старшага воя, глянуў таму ў вочы.
— Гавораць, што заблудзіліся, што ішлі ў Герцыке да князя Усевалада.
— І ты, Халадок, ім паверыў? Іх, вядома ж, святы дух перанёс цераз гарадскі вал, і яны гэтага зусім не заўважылі?
— Не, князь, я не паверыў ім, — скупа ўсміхнуўся Халадок. — І мае людзі не паверылі. Мураля Брацілу раздзелі да голай скуры, на левую нагу накінулі вяровачную пятлю і ўніз галавой падцягнулі на дыбе пад столь катавальні. Пасля трэцяга ўдару бізуном ён закрычаў, што яны з тэўтонам павінны былі ўкрасці тваю дачку, а потым забіць цябе самога, князь.
Пры гэтых словах старшага воя Вячка пабляднеў, сціснуў срэбную рукаяць мяча. Тонкія ноздры затрапяталіся, нянавісцю ўспыхнулі вочы.
— Зноў прыйшлі да нас з Рыгі ржа і моль, — гнеўна сказаў князь. — Я ж ездзіў мінулым летам да епіскапа Альберта, я быў у ягоных палатах, і епіскап крыжам гасподнім пакляўся, што не мае ніякага тайнага ці яўнага зла супраць Кукейноса, што толькі бязбожных ліваў хрысціць будзе. Адпіў з аднаго са мною кубка… Не чалавек — сык змяіны! Чаму толькі адзін бог павінен быць? І толькі іхні — тэўтонскі? Чаму мы не можам мець свайго бога, сваёй дзяржавы?
Халадок маўчаў. Твар ягоны здаваўся бясстрасным, замкнёным, але, як агонь пад попелам, бушавалі ў ягонай душы словы, гарачыя, разумныя, ды ён маўчаў — раб павінен праглынуць язык, калі гаворыць гаспадар. Ён ведаў — князь нашуміцца, накрычыцца, а потым і яму слова дасць, ягонай думкай зацікавіцца.
— Чаго маўчыш, Халадок? — як і чакаў вой, запытаўся нарэшце Вячка.
— Слухаю цябе, твае мудрыя словы, — спакойным голасам адказаў Халадок.
— Што ж нам рабіць? На што надзеяцца і спадзявацца?
— Уся надзея ў чалавека на лук, меч і хутканогага каня. На свае рукі спадзявайся, князь, і на сваю дружыну. Думаецца мне, што з Полацка нам вялікай падмогі не будзе.
— Чаму? — уздрыгнуў Вячка.
— Альберт цераз тваю галаву, мінуючы Кукейнос, вядзе перамовы з вялікім князем Уладзімірам. Ганцы шнуруюць уверх і ўніз па Дзвіне. Некаторых мае дружыннікі падстрэлілі з лукаў, але некаторыя прасачыліся, як пясок між пальцаў.
Халадок растапырыў пальцы на правай руцэ. Пальцы былі моцныя, шурпатыя, як дубовыя сукі. Вячка колькі імгненняў глядзеў на гэтую руку, і яму чамусьці ўспамінаўся аднарукі перапісчык пергаменаў Клімята. Аб чым зараз піша Клімята? Ці напіша ён калі-небудзь пра яго, Вячку, пра Кукейнос?
— Ты думаеш, князь Уладзімір мяне не падтрымае? — ціха спытаўся ён у Халадка і, не чакаючы адказу, працягваў: — Мы ж абодва Рагвалодавічы. Кроў Рагнеды цячэ ў нашых жылах. За Полацкую зямлю, за Русь мы павінны касцьмі легчы, а не пусціць заморскіх псоў на Дзвіну. Хаця не ўсе думаюць так, не ўсе… Полацкім купцам і баярам трэба сваё жыта, свой воск везці на Гоцкі бераг і далей. Срэбра ім даражэй за родную веру і зямлю. Што ім Вячка і Кукейнос? Яны ўжо сёння гатовы цалавацца з мечаносцамі, з Альбертам. Князь Уладзімір не здолеў скрышыць Рыгу і зараз будзе хітрыць, выкручвацца, як ліс. Я чуў, што епіскап Альберт паабяцаў яму плаціць даніну за ліваў, якую раней збіралі мы. Навошта тады Кукейнос і я, неразумны князь Кукейноса?
Вячка змоўк. Дзесьці за сценамі церама ярка ўставала сонца, і начныя птушкі хаваліся ў дуплы.
— Але ж ёсць сіла, якая павінна нам дапамагчы, — нечакана парушыў цішыню Халадок. Вячка здзіўлена паглядзеў на старшага дружынніка.
— Я пра царкву, князь, кажу, — прыгладзіў шырокай даланёю свае чэрмныя валасы Халадок. — Не можа праваслаўная вера адступіць перад верай рымскай. Памаліся богу, святой прачыстай багародзіцы і Міхаілу, архангелу божаму, князь. Едзь у Полацк да ўладыкі Дзяніса, а калі трэба, да кіеўскага мітрапаліта. Хай у званы ўдараць. Хай усе пачуюць пра бяду нашу: і Кіеў, і Ноўгарад, і Пскоў. Сцяною станем на Дзвіне.
— Айцец Сцяпан ужо там, у Полацку, — сказаў Вячка. — Ён будзе гаварыць з уладыкам.
— Едзь ты, князь. Сам едзь.
Халадок вымаўляў гэтыя словы з такой рашучасцю, з такой настойлівасцю, так натхнёна гарэлі ягоныя вочы, што Вячка разгубіўся. Не чакаў ён такога спрыту ад старшага дружынніка. Халадок мячом умее гаварыць, а не словамі, а тут…
— Хочаш мяне ў Полацк адправіць, а сам Кукейноскі сталец узяць? — пранізліва, ранячы позіркам душу, глянуў ён на Халадка. Халадок пабляднеў, потым пачырванеў, пакутліва прыкусіў губу, рухнуў на калені, пакорліва схіліўшы рыжавалосую галаву. Шырокія, абвітыя кальчугай плечы дрыжалі. У святліцы наступіла цішыня, і гэта гнятлівая цішыня, адчуваў Вячка, з кожным імгненнем аддаляла яго ад вернага воя.
— Устань, Халадок, — сказаў ён, — не да твару палачаніну стаяць на каленях. Толькі перад богам мы на каленях стаім.
— Князь, адпусці ў Полацк, — хрыпла папрасіў Халадок, не ўзнімаючы галавы. — У манастыр пайду. Чарняцом стану. За цябе і за Кукейнос буду маліцца.
— Устань, — быццам не пачуў ягоных слоў Вячка. — Не гожа князю раба свайго прасіць, але я прашу. Забудзь мае словы. Не падумаў я, што сказаць. Як верабей, вылецела слова, і не зловіш яго. Я ведаю — ты верны мне.
Халадок павольна ўзняўся. На твары не было ні крывінкі. Ён усё яшчэ не адважваўся глянуць у вочы князю.
— Пайшлі драць пер'е з тэўтонскіх гусей, — рашуча і нават, падалося, весела выгукнуў Вячка, шырока расчыніўшы дзверы святліцы. Яны спусціліся на першы ярус церама, прайшлі па доўгім вузкім калідоры, дзе на сценах дзень і ноч гарэлі паходні. На падлогу ад іхніх фігур клаліся чорныя пачварныя цені, зломленыя якраз пасярэдзіне. Гулкае рэха ляскатала пад змрочнымі скляпеннямі. У самым канцы калідора Вячка выцягнуў з туравага рога, што быў прыбіты да сцяны, паходню, пачаў свяціць ёю, бо па няроўных каменных сходах трэба было спускацца ў падзямелле. Паветра тут было спёртае і вельмі халоднае. Адчувалася блізкасць ракі — вада буйнымі бліскучымі кроплямі сачылася па сценах падземнага хода. Вячку думалася, што так жалобна блішчаць вочы людзей, якія шмат летаў назад сустрэлі смерць у гэтым аспідным змроку. Вячка ўдарыў нагою ў нізенькія тоўстыя дзверцы і разам з Халадком увайшоў у катавальню.
Гэта быў локцяў на пятнаццаць удоўжкі і ўшыркі скляпок з каменнай слізкай падлогай, з вельмі высокай столлю. У столь быў убіты жалезны масіўны крук, праз які былі прапушчаны шматлікія рамяні і вяроўкі дыбы. Печачка, складзеная з круглага палявога камення, тулілася ў самым куце катавальні. Там на агніста-чырвоных галавешках да белага колеру награваліся абцугі, нажы, тонкія вострыя спіцы.
Спатнелы кат у высокіх чорных скураных ботах, у чырвоным фартуху адпачываў, седзячы каля печачкі, трымаючы ў руках бізун. Яго падручны, шыракаплечы светлавалосы здаравяка, круціў ручку калаўрота, нацягваючы, наструньваючы рамяні дыбы, на якой трашчалі косці Брацілы. Тэўтон са скрываўленай спінай ляжаў на ахапку жоўтай саломы і ціха стагнаў. Каты, убачыўшы Вячку з Халадком, пакланіліся ім у пояс.
Жорсткі быў век. Жорсткі і крывавы. Людзей дзесяткамі і сотнямі спальвалі ў велізарных драўляных клетках. Жанчын і грудных дзяцей саджалі на палю. Жывое чалавечае цела рвалі абцугамі, пратыкалі спіцамі, распілоўвалі піламі, расціскалі дубовымі брусамі і камянямі. У Германіі адразалі языкі прыгонным сялянам, у Візантыі вырывалі вочы парфіраносным імператарам. «Пакінем ім толькі вочы, каб аплакваць свае няшчасці!» — такі надпіс загадаў выбіць на скале пра сваіх ворагаў дахрысціянскі цар Навухаданосар. У хрысціянскі век не пакідалі і вачэй.
— Што выпыталі? — строга глянуў на катаў Вячка.
Старшы кат, кіўнуўшы галавой у бок Брацілы, які хрыпеў на дыбе, сказаў нізкім прастуджаным голасам:
— Мураль прызнаўся, што хацеў забіць цябе, князь. І князёўну Соф'ю ўкрасці.
— А тэўтон?
— Маўчыць. У тэўтона моцная скура.
Вячка падышоў да палоннага, сеў перад ім на кукішкі запытаўся:
— Хто ты?
Тэўтон глянуў на яго мутнымі вачамі, ціха адказаў:
— Граф Гадзескальк Пірмонт, божы пілігрым. Служу апостальскай царкве рыжскаму епіскапу Альберту фон Буксгеўдзену.
Галава ягоная ўпала на грудзі, у горле захрыпела, заскрыгатала, і ён сказаў нібы трызнячы:
— Недасяжная мара мужчыны — памерці там, дзе нарадзіўся.
— За што ты хацеў забіць мяне? Я князь гэтага горада, кароль па-вашаму.