Словам, больш ужо не драмаў нiхто. Вiдаць, дэманстрацыя мяне Заюсам была гваздом праграмы: тысячы малпавых вачэй, захопленых або проста цiкаўных, працiналi мяне з усiх бакоў.
Мае вартаўнiкi ўзвялi мяне на ўзвышэнне, у цэнтры якога сядзеў прэзентабельны гарыла. Зiра сказала мне раней, што старшынстваваць на гэтым кангрэсе будзе не акадэмiк, як гэта бывала дагэтуль, а адмiнiстратар, таму што на папярэднiх кангрэсах прадстаўленыя самi сабе вучоныя заводзiлi бясконцыя дыскусii i не маглi прыйсцi нi да якога рашэння. Злева ад рэспектабельнага старшынi сядзеў яго сакратар-шымпанзэ, якi вёў пратакол пасяджэння. Справа стаяў фатэль, да якога па чарзе падыходзiлi дакладчыкi. Цяпер у яго пад не дужа багатыя апладысменты ўсеўся Заюс. Дзякуючы сiстэме мiкрафонаў i моцных пражэктараў нават гледачы сама апошнiх радоў цудоўна бачылi i чулi ўсё, што адбывалася на цэнтральнай эстрадзе.
Старшыня-гарыла пазванiў у званочак i, дамогшыся цiшынi, аб'явiў, што дае слова шаноўнаму Заюсу, каб той прадэманстраваў чалавека, пра якога ён ужо дакладваў асамблеi. Арангутан устаў, пакланiўся i пачаў сваю прамову. Пакуль ён гаварыў, я стараўся трымацца як мага больш асэнсавана. Напрыклад, калi ён упершыню згадаў пра мяне, я прыклаў руку да грудзей i зрабiў ветлiвы паклон, якi выклiкаў у аўдыторыi гучны смех. Праўда, старшыня хутка перапынiў яго званочкам. А я зразумеў, што не дасягну такiм чынам нiчога: сама разумныя мае дзеяннi будуць успрымацца як звычайны вынiк выдатнай дрэсiроўкi. Таму я больш не варушыўся да самага канца Заюсавай прамовы.
Нарэшце Заюс падсумаваў зробленыя высновы i аб'явiў, што прадэманструе зараз мае здольнасцi - розныя прыстасаваннi для яго праклятых эксперыментаў былi ўжо расстаўлены на эстрадзе. На заканчэнне Заюс паведамiў, што, акрамя таго, я здольны, як некаторыя птушкi, паўтараць асобныя словы i што ён спадзяецца прымусiць мяне вытварыць гэтае штукарства i перад асамблеяй. Пасля ён узяў куфэрак са шматлiкiмi замкамi i працягнуў яго мне. Але замест таго каб хутка справiцца з усiмi гэтымi засаўкамi i кручкамi, я зрабiў па-свойму.
Мой час настаў! Я ўзняў руку, цiхенька пацягнуў ланцуг i, наблiзiўшыся да мiкрафона, звярнуўся да старшынi кангрэса:
- Шаноўны пан старшыня! - пачаў я, стараючыся гаварыць на малпавай мове як мага чысцей. - Я з вялiкiм задавальненнем адчыню для вас гэты куфэрак i вельмi ахвотна зраблю ўсе нумары праграмы. Але перш чым прыступiць да гэтых занадта лёгкiх мне вопытаў, я прашу дазволу зрабiць заяву, якая, я перакананы, уразiць гэты вялiкавучоны сход.
Я выразна прамаўляў кожнае слова, i ўсё, што я сказаў, малпы вельмi добра пачулi. Вынiк быў такi, на якi я разлiчваў. Малпы застылi на сваiх месцах нiбыта раздушаныя - запала такая цiшыня, што здавалася, усе нават дыхаць перасталi. Журналiсты забылiся на свае блакноты, i нiводны фатограф не ачомаўся ў гэтыя першыя iмгненнi настолькi, каб зрабiць хоць адзiн здымак гiстарычнага моманту.
Старшыня тупа глядзеў на мяне, нiчога не разумеючы. Тым часам Заюс ажно ўзвiўся.
- Пан старшыня! - загаласiў ён. - Я пратэстую...
Але тут ён зноў падавiўся, усвядомiўшы ўсю недарэчнасць спрэчкi з чалавекам. Я гэта скарыстаў i загаварыў зноў:
- Пан старшыня, з вялiкай павагай да вас я ўсё-такi настойваю, каб мне далi мажлiвасць выступiць. Скончыўшы, я выканаю, клянуся гонарам, усё, што запатрабуе высокашаноўны Заюс.
I тут у зале ўсчалася бура. Публiка звар'яцела! Малпы сплялiся ў iстэрычны, захоплены натоўп, крычалi "ўра", рагаталi i рыдалi. З усiх бакоў замiльгацелi яркiя ўспышкi блiцаў - гэта ачомалiся нарэшце рэпарцёры. Гвалт стаяў сама меней хвiлiн яшчэ з пяць, i ўвесь гэты час старшыня не зводзiў з мяне вачэй. Нарэшце ён узяў сябе ў рукi i зазванiў у званочак.
- В-в-выбачайце, - пачаў ён, заiкаючыся, - н-не ведаю, д-дальбог, як вас называць...
- Проста "пан", - адказаў я.
- Дык, значыцца, п-п... значыцца, пан, я мяркую, ваш выпадак такi незвычайны, што навуковы кангрэс, якi я маю гонар весцi, мусiць выслухаць вашую заяву.
Гэтае мудрае рашэнне было сустрэта новай бураю апладысментаў. Большага мне пакуль i не трэба было. Я выступiў на сярэдзiну эстрады, усталяваў мiкрафон згодна з маiм ростам i зрабiў наступную прамову.
Раздзел VIII
- Пан старшыня!
Высакародныя гарылы!
Мудрыя арангутаны!
Шаноўныя шымпанзэ!
О малпы!
Дазвольце чалавеку звярнуцца да вас.
Я ведаю, што выгляд у мяне - страшны, цела - недарэчнае, твар - жывёльны, пах - невыносны, колер скуры - агiдны. Я ведаю, што мая брыдкая знешнасць абражае ваш зрок, але ведаю я i тое, што звяртаюся да сама славутых, сама мудрых малпаў, чый розум здольны ўзвысiцца над умоўнасцю такiх пачуццяў i распазнаць iстоту з развiтым мысленнем нават пад такой нiкчэмнаю матэрыяльнай абалонкаю...
Такi напышлiвы i поўны самаўнiжэння пачатак быў прапанаваны мне Зiраю з Карнэлiем. Яны сцвярджалi, што гэта будзе прыемна пачуць арангутанам.
- Выслухайце мяне, о малпы, бо размаўляю я свядома, а не як аўтамат цi папугай. Я думаю, гавару i разумею вас гэтаксама ж цудоўна, як вы мяне. Калi я скончу, калi вашыя шаноўныя вучоныя ўзнагародзяць мяне такiм гонарам, я з задавальненнем як найлепей адкажу на ўсе iх пытаннi.
Але спярша я мушу адкрыць вам сама сэнсацыйны факт: я не проста разумная iстота з душою, што, як гэта нi дзiўна, жыве ў недарэчным чалавечым целе, - я прышэлец з далёкага свету з планеты Зямля, планеты, на якой паводле невытлумачальнай фантазii прыроды менавiта людзi надзеленыя душою i розумам. Я прашу дазволу ўдакладнiць месцазнаходжанне маёй роднай планеты, вядома, не для славутых вучоных, якiх бачу вакол мяне, а для тых нешматлiкiх прысутных, якiя, мажлiва, не зусiм знаёмыя з рознымi зорнымi сiстэмамi.
Я падышоў да чорнай дошкi i з дапамогаю некалькiх чарцяжоў пастараўся паказаць нашую Сонечную сiстэму i яе месца ў Галактыцы. Мае тлумачэннi былi выслуханы як казань у храме. Але калi, скончыўшы з чарцяжамi, я паляпаў далонню аб далонь, каб стрэсцi з iх крэйду, гэты просты жэст выклiкаў неверагоднае захапленне ў гледачоў верхнiх радоў. Павярнуўшыся да аўдыторыi, я гаварыў далей:
- Як я ўжо сказаў, на нашай Зямлi розум дадзены чалавеку. Гэта так, i я не магу тут нiчога зрабiць. У нас людзi эвалюцыянiравалi, тым часам як малпы - i гэтым я найбольш уражаны з тае пары, як адкрыў ваш свет, чамусьцi засталiся ў дзiкiм стане. Мозг развiваўся i ўскладняўся ў чалавека. Менавiта людзi авалодалi моваю, навучылiся здабываць агонь, карыстацца прыладамi. Менавiта яны сталi гаспадарамi планеты i змянiлi яе аблiчча. I нарэшце менавiта людзi стварылi такую высокую цывiлiзацыю, што многiмi сваiмi рысамi яна, о малпы, нагадвае вашую!
Тут я пастараўся прывесцi шматлiкiя прыклады нашых найяскравейшых дасягненняў. Я апiсваў нашыя гарады, заводы, сродкi камунiкацыi, расказваў пра нашыя ўрады, законы, пра тое, у якiх захапленнях бавiм мы вольны час. Пасля, звяртаючыся галоўным чынам да вучоных, я паспрабаваў даць iм уяўленне пра нашыя поспехi ў высакародных галiнах навукi i мастацтва. Спакваля голас мой рабiўся ўсё больш упэўнены. Я пачынаў адчуваць своеасаблiвае ап'яненне, быццам мiльянер, якi выхваляецца сваiмi скарбамi.
Потым я перайшоў да аповяду пра свае прыгоды. Я растлумачыў, як мы даляцелi да сiстэмы Бетэльгейзе i Сароры, як я трапiў у палон i апынуўся ў клетцы, як спрабаваў усталяваць кантакт з Заюсам, але ўсе мае намаганнi засталiся марныя, вядома, па ўласнай вiне, бо я не выявiў вынаходлiвасцi. Нарэшце я расказаў пра пранiклiвасць Зiры i пра найкаштоўнейшую дапамогу, якую яна аказала мне разам з доктарам Карнэлiем. Скончыў я так:
- Гэта ўсё, што я хацеў вам сказаць, о малпы! Рашайце самi, цi справядлiва будзе, калi пасля такiх цяжкiх прыгод мяне зноў пасадзяць у клетку, як неразумную жывёлiну, да канца маiх дзён? Мне застаецца дадаць адно: я прыляцеў да вас без якогась варожага намеру - вяла мяне сюды толькi прага адкрыццяў. З тае пары, як я пачаў зведваць вас, вы мне ўсё больш i больш падабаецеся, i цяпер я проста люблю вас усёй сваёй душою. У мяне ёсць план, пра якi я хачу расказаць найвялiкшым вучоным планеты. Я магу прынесцi вам несумненную карысць сваiмi зямнымi ведамi, з другога боку, за некалькi месяцаў, праведзеных у клетцы, я сам зведаў на Сароры больш, чым за ўсё сваё ранейшае жыццё. Дык давайце з'яднаем нашыя намаганнi! Усталюем кантакт з Зямлёю! Пойдзем, малпы i людзi, уперад, як паплечнiкi, i нiякая сiла ў свеце, нiякiя таямнiцы космасу не ўстояць перад намi!
Задыхнуўшыся, я скончыў сваю прамову ў абсалютнай цiшынi. Я павярнуўся машынальна да стала старшынi, схапiў шклянку з вадою i асушыў яе адным духам. I гэтаксама ж як i тады, калi я стрэсваў крэйду з далоняў, гэты просты жэст зрабiў на малпаў велiзарнае ўражанне i стаў сiгналам для новай буры. Зала нiбыта выбухнула, ахопленая энтузiязмам, якога не апiша нiводнае пяро. Я ведаў, што перамог, але не мог нават уявiць сабе, што якая-небудзь асамблея здольная выказваць свае пачуццi з такiм неверагодным гвалтам. Я быў аглушаны, але ўсё ж убачыў прычыны гэтага фантастычнага грукату: эмацыянальныя па сваёй прыродзе малпы, калi вiдовiшча iм падабаецца, апладзiруюць усiмi чатырма лапамi! Цяпер вакол мяне шалелi тысячы гэтых д'ябальскiх стварэнняў: ледзь утрымлiваючы раўнавагу, яны пляскалi ў свае чатыры далонi, так што здавалася, быццам купал зараз абвалiцца, - i ўсё гэта з вiскам, з крыкамi, з енкамi, скрозь якiя прарываўся толькi глухi роў гарыл. Гэта было адно з апошнiх ясных уражанняў ад таго памятнага пасяджэння. Кружылася галава, я адчуў, што вось-вось упаду. З трывогаю азiрнуўшыся, я ўбачыў, што раззлаваны Заюс ускочыў з месца i, згорбiўшыся i заклаўшы рукi за спiну, ходзiць па эстрадзе, як хадзiў перад маёй клеткаю. Быццам у сне, я ўбачыў ягоны пусты фатэль i плюхнуўся на яго. Гэта было сустрэта новым выбухам авацый, але тут я страцiў свядомасць.
Раздзел IХ
Ачуняў я не вельмi хутка: надта ўжо вялiкае перажыў нервовае напружанне. Я ляжаў на ложку ў незнаёмым пакоi. Зiра i Карнэлiй завiхалiся ля мяне, пакуль гарылы-палiцэйскiя стрымлiвалi журналiстаў i проста цiкаўных, якiя спрабавалi прарвацца ў пакой.
- Гэта было выдатна! - шапнула мне Зiра на вуха. - Ты выйграў.
- Улiс, - сказаў мне Карнэлiй, - нас з вамi чакаюць вялiкiя справы!
Ён паведамiў мне, што толькi што скончылася надзвычайнае пасяджэнне Вялiкага Савета Сароры, на якiм прынялi рашэнне аб маiм неадкладным вызваленнi.
- Сёй-той спрабаваў пратэставаць, - дадаў ён, - але грамадская думка была на вашым баку, i яны не маглi прыйсцi да якогась iншага рашэння.
Ён спытаўся, цi згодны я супрацоўнiчаць з iм, i, атрымаўшы маю згоду, загадзя пацiраў рукi ад задавальнення пры думцы пра дапамогу, якую я змагу аказаць яму ў яго пошуках.
- Жыць вы будзеце тут, - абвёў рукамi пакой Карнэлiй. - Спадзяюся, кватэра вас задаволiць. Мая зусiм непадалёк, у гэтым самым крыле iнстытута: тут жывуць толькi старшыя навуковыя супрацоўнiкi.
Я збянтэжана азiраўся, думаючы, што ўсё гэта мне снiцца. Пакой быў надзiва ўтульны. Пачыналася новая эра ў маiм тутэйшым жыццi. Гэтак доўга i пакутлiва чакаў я гэтага часу - i тут мяне чамусьцi агарнула самота. Вочы мае сустрэлiся з вачыма Зiры, i я зразумеў, што пранiклiвая шымпанзэ ўгадала мае думкi.
- Але, - сказала яна, - тут у цябе Новы не будзе.
Пачырванеўшы, я пацiснуў плячыма, прыўзняўся i сеў.
Сiлы вярнулiся да мяне, i я хацеў як мага хутчэй акунуцца ў новае жыццё.
- Як ты сябе пачуваеш? - спыталася Зiра. - Ты не стомiшся ад маленькае вечарыны? Мы запрасiлi, каб адзначыць гэты вялiкi дзень, некаторых сяброў, адных шымпанзэ.
Я адказаў, што мне гэтая вечарына будзе вельмi прыемная, але я ўжо больш не хачу хадзiць голы. I толькi тут заўважыў, што на мне пiжама: Карнэлiй пазычыў мне адну са сваiх уласных. Але калi я мог яшчэ неяк нацягнуць на сябе пiжаму шымпанзэ, то ў любым з яго гарнiтураў выглядаў клоўнам.
- Заўтра ў цябе будзе поўны гардэроб, а да сённяшняга вечара табе сшыюць файны гарнiтур, - супакоiла мяне Зiра. - Вось i кравец.
У пакой увайшоў i пакланiўся мне з вытанчанай пачцiвасцю маленькi шымпанзэ. Я даведаўся, што, пакуль быў у непрытомнасцi, лепшыя краўцы аспрэчвалi гонар апрануць мяне. Перамог гэты славуты майстар, якi шыў на сама знакамiтых гарыл сталiцы.